Оросой холбоото улас
Ородой холбоото улас (ород: Росси́йская Федера́ция), тобшолбол Росси гү, али Ород Улас (ород: Росси́я) — болбол Евразиин хойто хэһэгээр үргэлжэлхэ улас юм. Ород хахад-юрэнхылэгшын засаглалтай бүгэдэ найрамдаха улас холбооной 83 нютаг можоһоо бүрилдэнэ. Ород Улас зүүн тиишэ Норвеги, Финланд, Эстони, Латви, Литва, Польшо, Беларусь, Украина, Гүржи, Азербайджан, Казахстан, Хитад, Монгол, Хойто Солонгос гэһэн арбан дүрбэн гүрэнүүдтэ хилэ зурыдаг, мүн уһаар АНУ-ай Аляска можотой болон Япон уластай хилэ нэгэтэй.
| Ородой холбоото улас ᠣᠷᠤᠰ ᠤᠨ ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠲᠤ ᠤᠯᠤᠰ Россиин холбоото улас Российская Федерация
| ||||||
|
||||||
| Түрын дуулалай нэрэ: «Ородой холбоото уласай түрын дуулал» |
||||||
_-_Annexed_Territories_disputed.svg) |
||||||
| Ниислэл |  Москва |
|||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Албан хэлэн | Ород хэлэн | |||||
| Арад түмэн | 79,8 % — Ородууд 3,8 % — Татарнууд 2,0 % — украинашууд 1,2 % — Башкирнууд 1,1 % — Чувашууд 12.1 % — бусад арад түмэн (бүриин жагсаалтань →) |
|||||
| Түрэ засаг | Холбоото улас | |||||
| - | Юрэнхылэгшэ | Владимир Путин (ЕдРо) | ||||
| - | Юрэнхы сайд | Михаил Мишустин | ||||
| Уласай хурал | Холбооной Хурал | |||||
| - | Дээдэ танхим | Холбоото Уласай Зүблэл (ХУЗ) | ||||
| - | Доодо танхим | Гүрэнэй Дума (ГД) | ||||
| Тусгаар тогтонол | ||||||
| - | 25.12.1991 | РФ-иин байгуулга | ||||
| Дэбиcхэр газар | ||||||
| - | Бүхэлидөө | 17,075,400 км2 (1) | ||||
| - | Уһанай процент (%) | 13 %[1] | ||||
| Хүн зон | ||||||
| - | Тоосоо (2012) | 143,056,383[2] (8) | ||||
| - | Хүн зоной нягтарал | 8.3 хүн/км2 | ||||
| ДНБ (ХАШТ) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $2.383 ехэ наяд[3] (6) | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $16,736[3] | ||||
| ДНБ (Нэрлэһэн) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $1.884 ехэ наяд[3] | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $13,235[3] | ||||
| ОТББЭ (2008) | 42.3[4] (ехэ) (83) | |||||
| ХХИ (2011) |  0.755[5] (һайн) (65) |
|||||
| Мүнгэн тэмдэгтэ | Ородой дүхэриг (баһа рубль) (RUB,  ) |
|||||
| Сагай бүһэ | +3 … +10 | |||||
| Интернет домэйн | .ru, .su | |||||
| Телефоной код | +7 | |||||
Дэлхэйн эгээн томо улас болохо 17,075,400 хабтагай дүрбэлжэн километр газар нютагтай, юһэдэхи хүн зон ехээр һуурижаһан томо улас: хамтадаа 143 сая гаран хүн һууна; тиин эдэнэй 80 оршом процентнь ородууд болоно. Дэлхэйн банкын мэдээгээр, 2014 ондо Ородой холбоото уласай ХАШ-яар тоосоһон дотоодын ниитэ бүтээгдэхүүн 3,745 ехэ наяд (триллион) доллар (нэгэ хүндэ 25 636 доллар) болобо. Үндэһэнэй мүнгэн тэмдэгтэ — Ородой дүхэриг гэжэ.
Түүхэ
Заһаха
Ородой холбоото уласай түүхэ — зүүн славянуудаар анха эхилбэ. Славянууд МЭҮ 3-8-р зуунай дундуур Европодо тодоржо эхилһэн байна. XIX зуунда зүүн славяншуудай түрүүшын улас болохо Киевэй Русь байгуулагдаба. Энэ улас Викингүүд болон тэдэнэй үрэ удамуудаар ударидуулжа байһан болоод 988 ондо Византиин эзэнтэ гүрэнһөө христианствын үнэн алдарта шажан гэһэн һургуулиин сургаал үблүүлэн абаһан. Энэ ябадал дараагай мянган жэлэй турша Ородой соёл уралигые тодорхойлһон Византиин болон славян соёл уралигай нэгэдхэлые эхилүүлээ. Уламаар Киевэй Русь задаржа газар нютагынь Ородой маша олон бишыхан хэмжээнэй феодалай уласуудта хубаагдаһан. XI зуунай Сэсэн Ярославай үедэ Ородто (мүнөөнэй Ород уласай урда захаар) эдэй засаг, уран зохёол, уран барилга һайн дэлгэрбэ. 1237—1240 ондо монголшууд Владимир, Киевые добтолһоноор Ехэ Монгол Уласай хэһэг байһан Зүчиин уласта 1480 он хүрэтэр захирагдаба. Түлхигдэһэн Ородой түб Новгород боложо, 1240 ондо Нева голдо Швециие дараһан зэргэ байлдаанаар хойто зүгтэ нютаг тэлээ. Энэһээ Монгол-Алтан Ордондо эсэргүүсэхэ Москва, Доодо Новгород, Тверь зэргэ хото һуурин бодожо буһалгаалаа бэлэй. Шажанайнхантайгаа хамжажа тархай ноёдые суглуулһан Доной Дмитрий 1380 оной шиидбэрилхэ Куликовын байлдаанаар Мамайн сэрэгые сохёо. Киевэй Русиин залгамжалагша уласуудһаа эгээн хүсэрхэг Москва байһан болоод энэ гүнлиг Ородой нэгэдэл, Алтан Ордондо эсэргүү тусгаарлаха хүдэлөөндэ голлохо байра һууриие эзэлжэ байба. Москва — аажамаар оршомойнгоо Ород уласуудые нэгэдхэһэн болоод Киевэй Русиин соёл уралиг, улас түрын үбые захирха болоо.
XV зуунда Москвагай гүн III Иван үндэһэндээ газар газарай олон гүн үгэндөө оруулжа, Ород уласай «ехэ гүн» (великий князь) болоо. 1453 ондо Византиин Константинополь Османда эзэлэгдэжэ түгэсһэнөөр Византиин агуу үбые Ород залгажа байна гэдэг ойлголтоор IV Догшон Иван «цезарь» гү, али «царь» (хаан гэжэ) гэдэг тушаалые бии болгон өөрөө анхалан хүртэһэн. IV Иван Балтын тэнгистэ гаралгатай болохын тулада Ливонтой (1558—1583) олон жэл байлдажа, дурна тиишэ Астрахань (1556 ондо буулган абаһан), Казань (1552) ханлигые мүхөөжэ, Ураалые дабажа Сибирьтэ сэрэгээ эльгээжэ газар нютагаа тэлһэнээр олон үндэһэтэнэй Ород, Зүблэлтын һуури табяа. 1600-аад оной дотоодын химаралай үедэ Романовой удамда засагай эрхэ шэлжэһэн. Ородойнхи газар нээгшэдэй гаргаһан зам, арһан, үнэтэ эд олохо һэдэл, хасаг (казак) сэрэгэй хүсөөр XVII—XVIII зуунда нютагаа Номгон далай хүрэтэрхи нютагые эзэлээ. XVII зуунда хасагууд буряадуудые добтолжо Хойто Монголые эзэмдэбэ. 1721 ондо албан ёһоор Ородой эзэнтэ гүрэн (Российская империя) гэһэн удхата нэрэеэ тунхаглагдаба. XIX зуун гэхэдэ энэ уласынь байлдан дагуулалта, ниилүүлэлтэ, шудалгаа зэргээр хүрээгээ тэлэжэ, Польшоһоо Номгон далай хүрэтэр үргэлжэлһэн Ородой эзэнтэ гүрэн болоһон байба.
I Пётр (1682—1725 оной хоорондо түрэ бариһан), Елизавета (1741—1762), II Екатерина (1762—1796), II Александр (1855—1881) зэргэ түүхэдэ тодоор үлэһэн хаашуул түрэ барижа, мүнөөгэйнхеэр хэлэбэл Финланд, Польшоһоо Аляска, Үбэр Кавказ, Дунда Дурна хүрэһэн уудам газар нютагые дайтахадаа дайтажа, туһалхадаа туһалжа мухардуулһаар өөрын уласайнхи болгожо байба. 1878 ондо Османы уластай дайтажа хамар дээрэнь байха Болгариие сүлөөлжэ хүсэ шадалаа бахдуулжээ. XIX зуунай түгэсхэл, XX зуунай эхеэр хубисхалай үзэл һанаа дэлгэржэ, дэлхэйн нэгэдүгээр дайнай үедэ гү, али 1917 оной 2-р һарада хүрэнгэтэнүүд хаанаа (II Николай) түлхин унагаба. 11-р һарада (Октябриин хубисхал) шала өөр гү, али ажалшан таряашадта засагай эрхэ шэлжэбэ. Дайнай дараахи хэрээгээр Украина, Польшо, Финланд, Балтиин уласуудай нютагаа алдаһанһаа Украина, Балтиин гурбые эрьюулжэ абаһаншье зуунай адагта дахин табижа ябуулһан. Сагаан арми, һалан тусгаарлагша яһатан үндэһэтэнэй сэрэг, түрэтэй шэнэ түрэжэ гараһан Зүблэлтэ Ород, тэрэнэй улаан арми хэдэн жэл байлдажа диилэбэ.
Ород Ородой эзэнтэ гүрэнэй сагһаа дэлхэйн хүсэн, нүлөө ехэтэй орон болоһон болоод хожомынь дэлхэйн түрүүшын эгээн томо социалис орон, «суперхүсэн» болохо СССР-эй хамагай томо, хамагай шухала хэһэг болоо. 1922 ондо байгуулагдаһан СССР-эй гол сүмэнь Зүблэлтэ Ород орон байһан ба 1922 ондо Зүблэлтэ Социалис Бүгэдэ Найрамдаха Холбоото Улас (СССР) нэрээр хожомой ойлголтоор 15 бүгэдэ найрамдаха уласайнхинь нэгэ боложо байгуулагдаба. 1924 ондо хубисхалай ударидагша Ленин өөдэ боложо Сталинай үе (1924—1953) эхилбэ. Түблэрһэн түлэблигтэ эдэй засаг, ажаүйлэдбэрижэлтэ, хүдөө ажахын хамтарал түрын бодолгоор хэрэгжэжэ байба. Дэлхэйн хоёрдугаар дайн эхилхэдээ Нацис Германитай хамта Польшые добтолжо Баруун Беларусь ба Украина эзэмдэбэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн 1941 оной июниин 22-ой үүрээр эхилһэн юм гэжэ түүхэдэ эли. Баруунһаа дэлхэйн эзэлхые һанаархагша Нацис Германи, тэрэнэй хамсаатан дурнын Япониие һүрэжэ зогсооһон. Энэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда СССР-эй 30 сая хүн ами алдаһан байдаг. Хардалта һэрдэлгэ маягаар олон сая хүниие хэлмэгдүүлһэниинь Сталинай нэрые түүхэнээ бараатуулдаг.
СССР-эй уласынь дэлхэйн хуурай газарай зургаанай нэгые хамарһан 255 сая хүн зонтой ехэ булимтархы хамаг бүгэдые гүрэнэй хинан зонхилдог болошоһон гүрэн байгаа. Зүблэлтэ Холбоо үзэл шурталай хубида дэлхэйн социалис лагериин тэргүүлэгшэ, сэрэг улас түрын Варшавын хэрээнэй оронуудай мүлжэгшэ байһан юм. СССР уралиг, шэнжэлхэ эрдэм ухаанай бүхыл һалбарида амжалта үзүүлһэн. 1991 ондо СССР задарһанаар Ородой холбоото улас (ОХУ) байгуулагдаһан болоод энэнь СССР-эй залгамжалагша гэжэ тоосогдодог.
Газар зүй
ЗаһахаФизикын газар зүй
Заһаха
Ородой холбоото улас Дэлхэйн бүмбэрсэгэй хойто хэһэгтэ эгээн томо хуурай газар болохо Евразида оршодог. Ород улас эгээн томо улас болон 17 075,4 мянган хабтагай дүрбэлжэн километр талмайтай. Ород уласай баруун хэһэг (газар нютагай дүрбэнэй нэгэн) Зүүн Европодо багтадаг. Тэрэниие Россиин Европын хэһэг гэнэ. Ураал уулаһаа зүүн тиишэ байрлаха (газар нютагай дүрбэнэй гурбан) хэһэгые Ородой Азиин хэһэг гэнэ.
Хуурай газарай диилэнхи хэһэг хойто үргэригэй 70 болон 50 градусай хоорондо байрладаг. Ород уласай газар нютагай ойролсоогоор 18 % Хойто туйлай сахаригта багтадаг. Туйлай ойролсоохо болон туйлай саадахи газар нютаг гэжэ илгадаг.
Ород уласай хойто сэгынь Челюскинай буланда (хойто үргэригэй 77°43’, зүүн утаригай 104°18') Таймир хахад арал дээрэ байрладаг. Энэ сэгтэ 1742 оной 5 һарада түрүүшынхие С. Челюскинай хоёрдугаар (Агууехэ Хойто нютагай) экспедициинхид хүрөө. Ородой хамагай хойто сэгынь бол Франц Иосифой ольтирогто (хойто үргэригэй 81°49') оршохо Рудольф арал дээрэхи Флигели хушуун юм. Энэ сэгһээ хойто туйл хүрэтэр юрэдөө 900 км байдаг. Урда сэгынь Дагестанда Самур ба Кура голой заагта Базардюзю уулын баруун урда (хойто үргэригэй 41°11' байрладаг). Урда сэгэй харалдаа Европодо бол Неаполь, Мадрид, Америкэдэ бол Нью-Йорк хото оршодог. Хамагай баруун сэгынь (баруун утаригай 19°38') Балтиин тэнгисэй Гданьскын тохойдо Балтиин элһэн уршалаада байрладаг. Эндэ ород-польшын хилэ залгадаг. Хуурай газарай хамагай зүүн сэгынь Чукоткын хахад аралай Дежнёвэй хушуун (хойто үргэригэй 66°5', баруун утаригай 169°40') арал дээрэ байдаг. Ородой нютаг дэбисхэрэй эгээн зүүн сэгынь Берингэй хоолойдохи Ратмоновой арал (баруун утаригай 169°02') дээрэ байдаг.
Ород орон хойто хэһэгээрээ Хойто мүльһэн далай, баруун талаараа Атлантын далай, зүүн талаараа Номгон далайгаар хиллэжэ байна. Ород орон 62,3 мянган километр ута үргэлжэлхэ эгээн ута хилтэй болон энэһээн 24.6 мянган километр хуурай газарай, 37,7 мянган километр уһаар хиллэдэг байна.
Баруун хилэ хизаарынь Кола хахад арал баруун хойто таладахи Баренцевэй тэнгисэй эрьеһээ эхилэн Балтиин тэнгисые дайража, Хара тэнгис хүрэдэг. Энэ талын хилэ хизаарта тодорхой тогтооһон байгаалиин хилэ үгы байна. Оросой баруун хүршэнүүдынь Норвеги, Финланд, Эстони, Латви, Литва, Беларусь, Украина ба нютаг дэбисхэрһээ тусдаа оршохо Калининградай можо Литва, Польшо уласуудтай хиллэдэг.
Урда хилэ хизаар Хара тэнгисэй эрьеһээ Япон тэнгисэй эрье хүрэтэр үргэлжэлдэг. Кавказ уулаһаа Гүрж, Азербайжан уласуудтай хиллэдэг. Үргэнэ, Амар, Уссури мүрэнгөөр Хитад, Монголтой хиллэдэг. Мүн урда талаар баһа Казахстан, Солонгос уластай хиллэдэг.
Орос уласай зүүн талын далайн хилэ Номгон далайн уһаар Японой, Ангууриин, Берингэй тэнгисүүдээр дайража үнгэрдэг. Эндэ ойрын хүршэ уласуудынь Япон Улас, АНУ юм. Оросой Сахалин, Курилай аралнуудые наринхан Лаперузай хоолой Хоккайдо аралһаа тусгаарлажа байдаг. Япон тэнгис, тэрэнэй булангуудынь үбэл хүлдэдэггүй байна. АНУ-тай Ратмановай арал (Орос) ба Крузенштернын арал (АНУ) болон Диомидай аралнуудай дунда байдаг 5 км ута булангаар хиллэдэг.
Хойто хилэ хизаарынь бүхэлидөө Хойто мүльһэн далайн Баренцын, Карын, Лаптевай, Зүүн Сибириин, Чукоткын тэнгисүүдэй уһаар дайража гарадаг. Баренцын тэнгисэй зарим хэһэгһээ бусад бүхы хэһэгынь мүльһөөр бүрихэгдэһэн байдаг. Оросой эрьеһээ хойто туйл хүрэтэр Арктикын Оросой хэһэг байдаг. Энэнь 32°4’45 ба 168°49’30 меридианай хоорондо оршодог. Энэ хэһэгтэ оршодог бүхы аралнууд, Шпицберген аралнуудай зарим аралнуудһаа бусадынь Оросой холбоото уласта хамарагдадаг.
Уларил
Заһаха
Үргэн уудам газар нютагһаан хамааржа Орос гүрэнэй уларил янза бүри байдаг. Орос уласай газар нютагай диилэнхи хэһэгынь эхэ газарай эрид таһа (континентальна) уларилтай байгаад Хойто мүльһэн далайн аралнууд, хойто талын нютагуудынь арктикын болон хахад арктикын бүһэдэ хамаардаг. Орос улас газар нютаг ехэтэй ушар олон хэһэгүүд түби газарай (континентальна) уларилтай, үбэлдөө хүйтэн, зундаа аяама халуун үдэрнүүд тогтодог. Хойто Орос үбэлдөө маша хүйтэн, хуурай жабартай ба бага саһатай субарктикын уларилтай.
Кавказдахи Хара тэнгис эрье хаби дүтэ дулаан ороной халуун уларилтай байна. Краснодарай хизаар болон Хара тэнгисэй эрье үбэлдөө дулаан нойтон субтропикын уларилтай ушар зундаа халуун, шииг нойтон ехэтэй.
Саһан хушалгатай ута үргэлжэлһэн хүйтэн үбэл, халуун зунтай эхэ газарай эрид таһа уларил бараг бүхы нютагта ажаглагдадаг. Алас Дурнын урда хэһэгээр нэгэдүгээр һарад дундажаар 0-һоо −5 °C градус хүрэтэр хүйтэрдэг дулаабтар уларилтай.
Эгээн ехэ шииг нойтон (жэлдээ 2000 мм хүрэтэр) Кавказ, Алтайн уулаар унадаг байгаад, эгээн хуурай нютагынь (жэлдээ 150 мм оршом шииг нойтонтой) Каспиин тэнгисэй ойролсоор нам доро газар байдаг.
Улас түрын бодолго
Заһаха
Оросой холбоото уласай гүрэн түрын системэнь 1993 оной 12 һарын 12-нда бүхэ ниитын һанал хураалтаар баталһан Үндэһэн Хууляар тодорхойлогдоно. Үндэһэн Хуулида засагай хуули тогтоохо, гүйсэдхэхэ, шүүхэ һалаада хубааха заршам тохёолдуулагдаһан байдаг.
Оросой холбоото уласай тэргүүн ОХУ-ай Юрэнхылэгшэ байна. Юрэнхылэгшэнь Үндэһэн Хуулиин баталга болон ОХУ-ай зэбсэгтэ хүсэнэй юрэнхы дээдэ командировалагша байна. Юрэнхылэгшээр ОХУ-ай эргэн эрхэтэд зургаан жэлэй хугасаатай һунгагдадаг.
Гүйсэдхэхэ засаг
ЗаһахаОрос уласай гүйсэдхэхэ засагые Оросой холбоото уласай Засагай газар хэрэгжүүлдэг. Оросой холбоото уласай Засагай газарынь Засагай газарай Толгойлогшо, Засагай газарай Толгойлогшын орлогшонууд, Холбооной сайдуудһаа бүридэдэг.
Оросой холбоото уласай юрэнхылэгшэ Сайднарай танхимые бүридүүлжэ, Оросой холбоото уласай Засагай газарай Толгойлогшые Гүрэнэй Дүүмэтэй зүбшэлсэжэ томилдог. Шэнээр һунгагдаһан юрэнхылэгшын үмэнэ Оросой холбоото уласай Засагай газарай бүрин эхэ дууһабари болодог.
Хуули тогтоохо засаг
Заһаха
Холбооной Хурал — гү, али Оросой холбоото уласай парламент хуули тогтоохо ба түлөөлэгшэдэй засаглалай байгуулга юм.
Холбооной Хурал Холбоото Уласай Зүблэл, Гүрэнэй Дума гэһэн 2 танхимтай. Холбоото Уласай Зүблэлдэ Оросой холбоото уласай бүрилдүүн можо нютагһаа бүриһөө 2 түлөөлэгшэ, түрын засаглалай гүйсэдхэхэ ба түлөөлэлэй байгуулгануудһаа тус бүри нэгэ түлөөлэл байдаг. Гүрэнэй Дума нээлтэтэй һанал хураалтаар 4 жэлэй хугасаатай һунгагдаһан 450 гэшүүтэй.
Холбооной Хурал байнгын ажаллалгатай байгуулга юм.
Шүүхэ засаг
ЗаһахаШүүхэ эрхэ мэдэлые Орос уласта гансал шүүхэ хэрэгжүүлнэ. Шүүхэ засаглалынь хуули тогтоох ба гүйсэдхэхэ засаглалһаа хараата буса бэе даанги байдаг. Шүүхын тогтолсоонь Орос уласта холбооной шүүгшэд, Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар (хууль ёсны) гэшүүд болон анхан шатын шүүгшэдһээ бүридэнэ.
Шүүхын тогтолсоо:
- Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар
- Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар;
- Оросой холбоото уласай Арбитрын Дээдэ Шүүхын газар;
Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар бол Үндэһэн хуулида хиналта табиха шүүхэ байгуулга юм. Тэрэ үндэһэн хуулиин тогтолсоо, эргэн эрхэтэдэй хүнэй эрхэ, эрхэ сүлөөе хамгаалха, Орос уласай бүхы нютаг дэбисхэр дээрэ Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин дээдэ хиналтые хэрэгжүүлжэ байдаг. Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бол эргэн эрхэтэдэй, эрүүгэй (уголовно), захиргаанай болон бусад асуудал, тухайлбал, хэрэгтэ татагдаһан шүүгшын асуудалые хэлэлсэдэг шүүхын дээдэ байгуулга мүн. Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бүхы шатын шүүхын байгуулгын, тухайлбал, сэрэгэй, холбооной тусхай шүүхын ажалда шүүхын хиналта табижа байдаг. Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бүгэдэ найрамдаха улас, хизаар, можо, холбооной уласай хэмжээнэй хото, автономито можо, автономито тойрог, сэрэгэй тойрогой болон уһан сэрэгэй зэргэ шүүхын хубида шүүхын асуудалаар дээдэ байгуулга байна. Оросой холбоото уласай Арбитрын Дээдэ Шүүхын газар бол арбитрын шүүхээр хэлэлсэһэн эдэй засагай маргаан, бусад асуудалые шиидхэ шүүхын дээдэ байгуулга болоод холбоото уласай хууляар олгогдоһон эрхые дахан шүүхын хиналта табиха, шүүхын практика асуудалаар тайлбари үгэнэ.
Һунгуули
Заһаха
Үндэһэн хуулиин ёһоор, Оросто һунгуулиин системэ бүхы эргэн эрхэтэдээ һунгуули, бүхы ниитын һанал асуулгада хамаруулжа һанаа бодолоо сүлөөтэй элирхылхэ эрхээр хангажа, һунгаха эрхэ, һанал асуулгада оролсохо арадшалһан заршам, хэб хэмжээе хамгаалжа байдаг.
Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиие дахан улас түрын олон талата шэнжэ, олон намай тогтолсоое хүлеэн зүбшөөрдэг. Үндэһэн хуулиин энэ заршамһаа үүдэн түрэһөө улас түрын намуудай мүрын хүтэлбэри, дүрэм баримта бэшэгтэ тусгагдаһан зорилго, үзэл баримталалһаа үл хамааран хуулиин үмэнэ тэгшэ байдалые хангана.
Улас түрын намуудай хуулиин эрхэ ашагые гүрэн түрэһөө хангажа байна.
Засаг захиргаанай хубаари
ЗаһахаОХУ-ай Үндэһэн хуулиие дахабал, Орос улас бол хүнэй эрхые дээдэлһэн, холбоото уласай зохёон байгуулгатай, арадшалһан бүгэдэ найрамдаха улас юм.
Холбооной нютаг можонуудай анги
ЗаһахаОросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин ёһоор, Оросой холбоото уласай наян табан холбооной нютаг можонуудһаа бүридэнэ. Эдэ нютаг можонууд Холбоото Уласай Зүблэлдэ адлихан тус бүри 2 түлөөлэгшын эрхэтэй. Хэдышье, өөртөө засаглаха эрхээр харилсан адлигүй доорохи нэгэжэнүүдтэ хамаарна.
- 46 можонууд: захирагшатай, орон нютагай һунгуулита хуули тогтоохо хуралтай.
- 22 уласууд: өөртөө засаха эрхэтэй үсөөнхи яһатан, арад түмэдэй үлгы нютаг. Тус бүридээ үндэһэн хуули, юрынхэлэгшэ (толгойлогшо), хуули тогтоохо хуралтай. Ород хэлэнэй хамтаар түрэлхи хэлэниинь албан ёһоной хэлэн болоно, гэбэшье Орос улас даяар болон олон уласай харилсаанда гансал ород хэлэн хэрэглэнэ.
- 9 хизаарнууд: үнэндөө можотой адли ородууд голшолон амидардаг нютаг. Гансашье алас, шанад, захын нютаг болоод хүн зон багатай, түүхэдээ заха хизаар гэһээр ерэһэн.
- 4 автономито тойрогууд: можо, хизаарай мэдэлдэхи үсөөнхи арад түмэдэй үлгы. 1990 онһоо байра һуури үндыһэн болобошье Чукоткын автономито тойрогһоо бусад үнэндөө можо гү, али хизаарта захирагдадаг.
- 1 автономито можо: түүхэдээ, өөртөө засаха можо байһан, һүүлдэнь хизаарта захирагдаһан. 1990 ондо Еврейн автономито можоһоо бусад уласууд болоһон.
- 3 холбооной хото: зангилаа хоёр томо хото Москва, Санкт-Петербург, ба 2014 ондо Украинаһаа эзэмдэгдэһэн Севастополь.
Холбооной тойрог
ЗаһахаМүн нютаг можонууд Орос уласай юрэнхылэгшын бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэд ударидагдаха найман Оросой холбоото уласай холбооной тойрогуудта ангилагдадаг. Холбооной тойрог гэжэ холбооной хуулиие улас даяар мүрдүүлхэдэ анхаардаг.
Хүн зон
Заһаха2015 оной байдалаар, Орос уласай ниитэ хүн зоной тоо янза бүриин баримта тоосоогоор ойролсоогоор 143 975 923 хүн байна.
Орос уласай хүн зоной байрын онсолиг газар нютагай хоёр түрэлэй һуурижалһаа бүридэдэг байна. Орос уласай нютаг дэбисхэрэй хоёрой гурбые эзэлхэ хойто заха хизаар нютагта хүн зоной 15-най нэгэ гү, али 10 оршон сая хүн амидаржа байна. Тайга, тундрын хилэ хизааргүй уудам нютагта хүн зониинь хэһэг хэһэгээрээ тархуу амидардаг. Тухайлбал, Хамниган автономито тойрогто тосхонуудай хоорондо 180 км зайтай байдаг. Орос гүрэнэй Европо түби газарта оршохо талын диилэнхи хэһэг, Сибирь, Алас Дурнын урда хэһэгтэ хүн зоной нягта һуурижалтай байна. Хүн зоной һуурижалай үндэһэн бүһэ гэжэ энэ бүһэ нютагые нэрлэдэг. Нютаг дэбисхэрэй гурбанай нэгые эзэлхэ энэ хэһэгтэ хүн зоной 93 % амидаржа байна. Эндэ Орос уласай бараг бүхы томо хотонууд, болбосоруулха ажаүйлэдбэри, хүдөө ажахы байрладаг.
Хотонууд
Заһаха2010 оной Бүхэроссиин хүн амын тоололгын мэдээсэлээр, Орос уласта 1100 һуури газар байгаа.[6].
| Дугаар | Хото | Нютаг можо | Хүн зон | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Москва | Холбооной хото | 11 514 330 | |||||||
| 2 | Санкт-Петербург | Холбооной хото | 4 848 742 | |||||||
| 3 | Новосибирск | Новосибирскын можо | 1 473 737 | |||||||
| 4 | Екатеринбург | Свердловскын можо | 1 383 448 | |||||||
| 5 | Доодо Новгород | Доодо Новгород можо | 1 259 730 | |||||||
| 6 | Самара | Самарын можо | 1 165 025 | |||||||
| 7 | Омск | Омскын можо | 1 153 971 | |||||||
| 8 | Казань | Татарстан | 1 143 546 | |||||||
| 9 | Челябинск | Челябинскын можо | 1 130 273 | |||||||
| 10 | Дондохи Ростов | Ростовой можо | 1 089 851 | |||||||
| 11 | Уфа | Башкортостан | 1 062 300 | |||||||
| 12 | Волгоград | Волгоградай можо | 1 021 244 | |||||||
| 13 | Пермь | Пермиин хизаар | 991 530 | |||||||
| 14 | Красноярск | Красноярскын хизаар | 973 891 | |||||||
| 15 | Воронеж | Воронежэй можо | 889 989 | |||||||
| 16 | Саратов | Саратовой можо | 837 831 | |||||||
| 17 | Краснодар | Краснодарай хизаар | 744 933 | |||||||
| 18 | Тольятти | Самарын можо | 719 514 | |||||||
| 19 | Ижевск | Удмурти | 628 116 | |||||||
| 20 | Ульяновск | Ульяновскын можо | 613 793 | |||||||
| [7] | ||||||||||
Яһатанууд
Заһаха
Оросой холбоото уласта һуужа бай олон яһатан үндэһэтэниие Оросой арад түмэн гэнэ. Өөрынгөө уластай украиншууд мэтые хороожо тоосоходошье гэһэн 160 гаран яһатан үндэһэтэн орон, гол нютаг Оросто байна. 2010 оной хүн зоной тоололгын дүнгээр 144 сая хүнтэйһөө 80,9 % али 111 016 896 хүн ородууд байгаа. Уласай үсөөнхи арад түмэд болохо 19,1 %-һаа сая дабаһан тоотойнь гэбэл:
- 3,9 % — татарнууд (5,310,000)
- 1,41 % — украиншууд (1,930,000)
- 1,16 % — башкирнууд (1,580,000)
- 1,05 % — чувашууд (1,440,000)
- 1,04 % — чеченүүд (1,430,000)
- 0,86 % — армянууд (1,180,000) байжа тааража байгаа юм.[8][9]
Орос уласай хүн зоной диилэнхи хэһэгынь (88 %) Энэдхэг-Европо хэлэнэй бүлэдэ багтадаг болон голынь славян бүлэгтэ хамарагдадаг. Энэдхэг-Европо хэлэнэй бүлэдэ славян бэшэ бүлэгүүдһөө эгээн олониинь осетин, германи яһатанууд болон тэдэнэй тоо 1985 онойнхиһоо эрид буураһаниинь Германи улас руу сагаашалһантай холбоотой. Алтай хэлэнэй бүлэ (12 сая оршом хүн) тоонойнгоо хубида дараань ородог. Үндэһэндээ энэнь түрэг хэлэнэй бүлэгтэ багтадаг арадууд (11.2 сая хүн) юм. Ородууд дараа татарнууд (5.5 сая хүн) орохо болон Татарстанда 1,8 сая, Башкортостанда 1,1 сая бусадынь Ураал, Эжэл мүрэн, Сибирьда тархан амидардаг. Хүн зонойнгоо тоогоор тэрэнэй дараа түрэг гаралтай яһатанууд ородог болон чуваш (1,8 сая хүн) башкир (1,3 сая хүн) байна. Тэдэһээ ехэнхинь (908 мянган чуваш, 864 мянган башкир) өөһэдын уласуудта амидаржа байна. Казакстантай хилэ оршом, Урда Сибирь, Ураал, Эжэл мүрэнэй һаба газараар хасаг үндэһэтэнүүд һууна. Өөрөөр хэлэбэл, түрэг гаралтай яһатанууд Ураал, Эжэл мүрэн хабяар түблэрһэн байна. Түрэг гаралтай бусад арадууд (алтай, шорц, хакас, уряанхай) Сибириин урда хэһэгһээ Алас Дурна (яхад) хүрэтэр һуужа байна. Дараань Хойто Кавказын (кумык, ногай, карачаев, балкар) арадууд ороно. Ураал-Юкагир бүлын, голынь фин-угор бүлэг яһатанууд гол түлэб Ураал-Эжэл мүрэнэй һаба нютаг, Орос уласай Европын тала хэһэгэй хойто захаар амидардаг. Эдэһээ эгээн том яһатан мордвин (1 сая хүн) юм. Тэдэнэй дүнгэжэ гурбанай нэгэниинь Мордови Уласайнгаа нютаг дэбисхэртэ амидардаг. Бусадынь Ураал-Эжэл мүрэнэй һаба нютагаар тархан амидардаг.
2010 оной тоололгын дүн үндэһэлэн арад түмэниие олонһоо эхилэн дооро жагсааба. Иигэхэдээ ойлгомжотой байхые бодолсожо хэлэн-угсаагаарынь бүлэглэжэ баганада оруулаа:[8]
|
|
|
|
Зурагай суглуулбари
Заһаха| Россиин яһатанууд | ||||||||||||
| ||||||||||||
Мүн үзэхэ
ЗаһахаЗүүлтэ
Заһаха- ↑ The Russian federation: general characteristics. Federal State Statistics Service. the original on 21 October 2003 үдэрһөө архивлагдаһан. 5 April 2008 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Archive copy. the original on 2010-12-13 үдэрһөө архивлагдаһан. 2010-12-13 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Russia. International Monetary Fund. 20 April 2012 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Distribution of family income – Gini index. The World Factbook. CIA. the original on 13 May 2009 үдэрһөө архивлагдаһан. 13 January 2011 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 2011 Human development Report 148–151. United Nations Development Programme. 5 November 2011 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов — районных центров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи человек и более.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls
- ↑ 8,0 8,1 http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt
- ↑ http://www.rg.ru/2011/12/16/perepis.html
Холбооһон
Заһаха
Энэ хуудаһан Оросой холбоото улас гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
- Засагай газар
- gov.ru—Засгийн газрын албан ёсны вэбсайт
- Duma Архивировалһан 1 дүрбэ һара 2014 оной.—Парламентийн доод танхим
- Federation Council—Парламентийн дээд танхим
- Kremlin—Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
- Төрийн тэргүүн болон түүний кабинет Архивировалһан 26 юһэ һара 2012 оной.
- Оросын төв банк
- Federal Migration Service Архивировалһан 4 найма һара 2012 оной.
- Russian Federal Customs Service Архивировалһан 19 хоёр һара 2011 оной.
- Energy Statistics for Russia from the Energy Information Administration
- РИА Новости
- Юрэнхы мэдээсэл
- Russia at UCB Libraries GovPubs
- Бусад
- ТАСС (ород)
- Интерфакс Архивировалһан 25 дүрбэ һара 2006 оной. (ород)
- RussGUS Datenbank Архивировалһан 8 дүрбэ һара 2008 оной.
- Russia Beyond the Headlines (англ)
| Ехэ Найман | ||
·  Франци ·  Итали · .svg){kind=small} Канада ·  Германи ·  Америкын Нэгэдэһэн Улас · .svg){kind=small} Ехэ Британи ·  Япон ·  Орос | ||
| Европо | ||
 | Австри · Азербайджан · Албани · Андорра · Беларусь · Бельги · Болгари · Босни ба Герцеговина · Ватикан · Германи · Греци · Гүржи · Дани · Ирланд · Исланд · Испани · Итали · Казахстан · Кипр · Оросой холбоото улас · Латви · Литва · Лихтенштейн · Люксембург · Мальта · Молдави · Монако · Нидерланд · Норвеги · Нэгэдэһэн Хаанта Улас · Польшо · Португал · Румыни · Сан-Марино · Серби · Словак · Словен · Турк · Унгар · Украина · Финланд · Франци · Хойто Македони · Хорвати · Черногори · Чехи · Швейцари · Швеци · Эстони | |
