Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн (ДД I) — 1939 ондо болоһон cагһаа хойшо Дэлхэйн дайн, гү, али Ехэ Дайн гэжэ нэрлэгдэжэ байһаншье түүнһээ хойшо Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн гү, али Нэгэдүгээр дэлхэйн дайн гэжэ нэрлэгдэһэн. Энэ дайн 1914 оной 07 һарын 24-һөө 1918 оной 11 һарын 11 хүрэтэр Европодо түблэрһэн томохон дайн юм.

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн
Жэл он 1914 оной 7 һарын 28 – 1918 оной 11 һарын 11 Байралал Европо, Африка, Ойрохи Дурнада (Хитад, Номгон далайн аралнуудта түрэ зуур) Үрэ дагабари Холбоотонуудай илалта. Германи, Ород; Турк, Австри-Унгар ээзэнтэ гүрэнүүдэй бутрал; Европо ба Ойрохи Дурнадада шэнэ оронууд байгуулагдаһан; Германиин колонинуудые бусад оронууд руу шэлжүүлһэн; Үндэһэтнүүдэй Лига байгуулагдаһан.
Байлдагша таланууд
Британи Франци Ород Италии хаанта улас АНУ бусад	Германи Османай эзэнтэ гүрэн Австри-Унгар Болгари бусад
Ударидагшад
Девид Ллоид Джордж Жорж Клемансо II Николай III Виктор Эммануил Вудроу Вильсон бусад	II Вильһельм V Мехмед I Франц Йозеф I Фердинанд бусад
Хохирол
Сэрэгүүд үхэһэн: 5,525,000 Сэрэгүүд шархадһан: 12,831,500 Сэрэгүүд һураггүй: 4,121,00	Сэрэгүүд үхэһэн: 4,386,000 Сэрэгүүд шархадһан: 8,388,000 Сэрэгүүд һураггүй: 3,629,000

Энэнь дэлхэйн хамагай томо хүcэнүүдые Холбоонойхид (гурбалһан Антанта француз: Entende эрьен тойрондо түблэрһэн) болон Түб хүcэн (гурбалһан нэгэдэлэй эрьен тойрондо бии болоһон) гэһэн 2 хүcэндэ хубааһан юм. 70—аад саяһаа багагүй сэрэгэй хүн, 60-аад саянь Европо энэ дайнда оролсоһон түүхэдэхи хамагай томо дайнуудай нэгэ юм. 9 саяһаа багагүй хүн үрэгдэһэн болоод, энэнэй шалтагаан галта зэбсэгэй хүгжэл болон тэрэнэй эсэргүүсэхэ хүгжөөгүйтэй холбоотой юм. Энэнь дэлхэйн түүхэдэхи 6-дахи томо хүнөөлтэй дайн юм.

Байлдагшад

Түб хүcэн: Германиин эзэнтэ гүрэн, Австри-Унгарай эзэнтэ гүрэн, Османай эзэнтэ гүрэн, Гурбадугаар Болгариин Хаанта Улас.

Антанта: Ородой эзэнтэ гүрэн, Гурбадугаар Франциин Бүгэдэ Найрамдаха Улас, Британиин эзэнтэ гүрэн

Антантын эб нэгэдэхшэд: АНУ, Япон эзэнтэ гүрэн, Сербиин Хаанта Улас, Италии хаанта улас (1915 он хойшо), Черногори Хаанта Улас, Бельги, Египет, Португал, Румыни хаанта улас, Греци хаанта улас, Бразил, Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас, Куба, Никарагуа, Сиам, Һаити, Либери, Панама, Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Боливи, Доминикана Бүгэдэ Найрамдаха Улас, Перу, Уругвай, Эквадор.

Танк Левиафан

Дайнай соносхол

Һара үдэр	Хэн	Хэнэйдэ
1914
7 һарын 28	Австри-Унгар	Серби
8 һарын 1	Германи	Ород
8 һарын 3	Германи	Франци
8 һарын 4	Германи	Бельги
	Британиин эзэнтэ гүрэн	Германи
8 һарын 5	Черногори	Австри-Унгар
8 һарын 6	Австри-Унгар	Ород
	Серби	Германи
8 һарын 9	Черногори	Германи
8 һарын 11	Франци	Австри-Унгар
8 һарын 12	Британиин эзэнтэ гүрэн	Австри-Унгар
8 һарын 22	Австри-Унгар	Бельги
8 һарын 23	Япон	Германи
8 һарын 25	Япон	Австри-Унгар
11 һарын 1	Ород	Турк
11 һарын 2	Серби	Турк
11 һарын 3	Черногори	Турк
11 һарын 5	Британиин эзэнтэ гүрэн Франци	Турк
1915
4 һарын 23	Итали	Австри-Унгар
6 һарын 3	Сан-Марино	Австри-Унгар
8 һарын 21	Итали	Турк
10 һарын 14	Болгари	Серби
10 һарын 15	Британиин эзэнтэ гүрэн Черногори	Болгари
10 һарын 16	Франци	Болгари
10 һарын 19	Итали Ород	Болгари
1916
3 һарын 9	Германи	Португал
3 һарын 15	Австри-Унгар	Португал
8 һарын 27	Румыни	Австри-Унгар
	Итали	Германи
8 һарын 28	Германи	Румыни
8 һарын 30	Турк	Румыни
8 һарын 1	Болгари	Румыни
1917
4 һарын 6	АНУ	Германи
4 һарын 7	Куба	Германи
4 һарын 10	Болгари	АНУ
4 һарын 13	Болгари	Германи
4 һарын 20	Турк	АНУ
7 һарын 2	Грек	Германи Австри-Унгар Турк Болгари
7 һарын22 июля	Сиам	Германи Австри-Унгар
8 һарын 4	Либери	Германи
8 һарын 14	Хитад	Германи Австри-Унгар
10 һарын 6	Перу	Германи
10 һарын 7	Уругвай	Германи
10 һарын 26	Бразил	Германи
12 һарын 7	АНУ	Австри-Унгар
12 һарын 7	Эквадор	Германи
12 һарын 10	Панама	Австри-Унгар
12 һарын 16	Куба	Австри-Унгар
1918
4 һарын 23	Гватемала	Германи
5 һарын 8	Никарагуа	Германи Австри-Унгар
5 һарын 23	Коста-Рика	Германи
7 һарын 12	Гаити	Германи
7 һарын 19	Гондурас	Германи
10 һарын 10	Румыни	Германи

Уридшалһан нүхэсэл

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда оролсогшодын газарай зураг: Холбоотоной хүсэниие ногооноор, түб хүсэниие шаргал, оролсоогүй уласуудые һааралаар тэмдэглэбэ.

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнай холо урда Германи, Австри-Унгар, Франци, Ехэ Британи, Ород хороондо асаталгууд урга боложо байгаа.

XIX-р зуунда Европын томо хүсэнүүд Европын хүсэ шадалай тэмсэбэриие хадагалха гэжэ оролсожо байһан болоод энэнь 1900 он гэхэдэ улас түрэ болон сэрэгэй согсо холбоотонуудые түби даяар үүдхэһэн юм. Энэнь 1815 ондо Прусси, Ород, Австриин Гэгээн нэгэдэлээр («Священный союз») эхилһэн юм. Үүнэй дараа 1873 ондо Германиин канцлер Отто фон Бисмарк Австри-Унгар, Ород, Германиие оролсуулан Гурбан хаанай холбоо (герман: Dreikaiserbund) гэһэн хэрээе байгуулһан. Энэ хэлэлсээр Австри-Унгар болон Ородой таланууд Балканай талаархи бодолгон дээрэ тохиролсоондо хүрэжэ шадаагүйһөө шалтагаалан һалажа Германи Австри-Унгарын хос нэгэдэл 1879 ондо бии болоо. Энэ холбоо Оттоманай эзэнтэ гүрэн һуларжа байгаа болон Ородой Балкандахи нүлөөлэлые эсэргүүсэхэ зорилготой байгуулагдаһан юм. 1882 ондо Холбоо дэлгэрүүлжэ Италие оролсуулан Гурбалһан Холбоо («Тройственный союз») болоһон.

1870 оной дараа Европын мүргэлдөөн маша нарин тоосоолһон Канцлер Бисмаркын зохёон байгуулһан Германи болон Европын бусад оронууд хоорондын хэрээгээр нилээд хугасаанда зогсоһон юм. Тэрэ Ородой армиие али болохо Германиин талада бариха болоһон Франци болон Ородтой хоёр фронтын дайн хэхые хүсөөгүйдэ байһан юм. Хоёрдугаар Вильгельм хаан шэрээе үбэлэн абажа Германиин эзэн хаан (Кайзер) болоһоноор Бисмаркын хамсаатанууд шухала бэшэ мэтэ болоһон. Жэшээнь Кайзер Ородтой 1890 ондо нүхэн олголтын хэрээе шэншэлхэеэ татгалзаһан. 2 жэлэй дараа Франци Ородой нэгэдэл Гурбалһан Холбооной хүсэниие эсэргүүсэхын тулада байгуулагдаһан юм. 1904 ондо Холбоотой Хаанта Улас Францитай холбоо болохо Зүрхын зүбшөөлэй (франц. Entente Cordiale) хэрээе хэһэн мүн 1907 ондо Ехэ Британи Ород хоорондын Англи-Ородой хоорондын хэрээндэ гарай үзэг зураһан. Энэ хоёр талада хэрээнь Гурбалһан Антанта үүзэх хэрээнь боложо үгэһэн юм.

HMS Dreadnought, Холбоото Хаанта улас болон Германи хоорондо оршон тогтониһон уһан сэрэгэй хүсэн.

Германиин үйлэдбэрилэл болон эдэй засагай хүсэн Ехэ гүрэнэй нэгэдэлэй дараа маша хурдасатайгаар үһэһэн. 1890-ээд оной дунда үеһөө II Вильгельм энэ баазада ехэ хэмжээнэй хүрэнгэ гаргашалһан Германи эзэн хаанай уһан сэрэгые (Kaiserliche Marine) Адмирал Альфред фон Тирпитц байгуулһан болоод энэнь дэлхэйдэ уһан сэрэгээр ноёрхохоор Британитай үрдилдэһэн юм. Энэнэй үрэ дүндэ хоёр улас хоорондоо ехэ хүлэг онгосын дүримээр бэе бэеынгээ дабажа байгуулхаар тэмүүлһэн юм. HMS "Dreadnought"ые 1906 ондо гаргаһанаар Британиин хаанта улас Германи мүрысэлдэгшэһөө томо хэмжээнэй дабуу талые оложо абаһан юм. Германи Британи хоёрой хоорндохи мүрысэлдөөн удалтагүй Европо даяар болон тархаһан юм. 1908-һаа 1913 он хүрэтэр Европын сэрэгэй һалбарида зарсуулагдаха хүрэнгэ 50 хубяар ехэдхэһэн байдаг.

1914 оной долоодугаар һарын хёморол

Гаврило Принцип Австриин Ехэ Гүн Франц Фердинандые алаһан

Босни-Сербиин оюутан, Гаврило Принцип Австриин Ехэ Гүн Франц Фердинандые алаһанай дараа шууд баригдаһан юм. Австри-Унгар 1908—1909 ондо Босниин хёморолые далимдуулан 1878 онһоо хойшо Оттоманиие газар нютаг байһан Босни ба Герцеговинагай нютагые албан ёһоор өөртөө нэгэдхэһэн. Энэнь Сербиин хаанта улас болон тэрэнэй дагуур Панслав болон православна Ородой Эзэнтэ уласые ехээр сухалдуулһан. Ородой улас түрын манёвр үмэнэнь ганхажа байһан эб найрамдалые бүри үгы болгоһон. Russian political manoeuvring in the region destabilised peace accords that were already fracturing in what was known as «the powder keg of Europe».

1912 болон 1913 ондо Балканай Холбоо болон ганхажа гү, али Оттоманай эзэнтэ гүрэндэ эсэргүү Нэгэдүгээр Балканай дайн болоһон юм. Үрэ дүндэнь Лондоной тулгаха бэшэг хүргэгдэһэн болоод үүнэй үрэ дүндэ Оттоманай Эзэнтэ гүрэн улам бага бололхын зэргэсээ Болгар, Серби, Черногори, Грек зэргэ уласуудай газар нютаг ехэдхэжэ Албаниин можо бэе даанги шэнжэтэй боложо эхилһэн юм. Болгар Серби болон Грек рүү 1913 оной 6-р һарын 16-да добтолоходоо Македоной ехэнхи хэһэгэй Сербида, Грек болон Урда Добруджа («Южна Добруджа») Румынида 33 үдэр үргэлжэлһэн хоёрдугаар Балканай дайнда алдаһанаар усдаха аюулда улам ехээр ойртоһон юм.

1914 оной 6-р һарын 28-да Босни-Серби оюутан Залуу Босниин гэшүүн Гаврило Принцип Австри-Унгарай хаан шэрээнэй залгамжалагша Австриин Ехэ Гүн Франц Фердинандые Босниин Сараеводо хүнөөһэн. Энэнь хэһэг зуурын Австри-Унгар, Германи, Ород, Франци болон Британи хоорондын улас түрын манёвр хэжэ байһан болоод энэниие 7-р һарын хёморол гээд нэрэлдэг. Сербиин Боснидахи нүлөөе бага болохо үүдэнһээ Австри-Унгар Серби рүү 7-р һарын тулгаха бэшэгые дайн үдөөхэ зорилгоор боломжогүй 10 шаардалагын хамта табиһан. Серби 10-һаа 8-ые бэелүүлэхээр зүбшөөрэхэдэ Австри-Унгар 1914 оной 7-р һарын 28-иин үдэр дайн зарлаһан. Старшан: «Серби ямаршье харюу, хэзээ үгэһэн хамаагүй Австри-Унгар даладуур бодологотой байһан. Франц Фердинанд олон ниитые ударидан захирдаг хүн бэшэ мүн тэрэнэй үхэл эзэнтэ гүрэниие гүн эмгэнэлдэ абтуулаагүй» гээн маргаба.

Ородууд өөһэдын Балкандахи нүлөөгөө Австри-Унгарта алдахагүйн тулада нэгэ үдэрэй дараа Серби рүү сэрэг хүдэлгэһэн. Германиин эзэнтэ гүрэн 1914 оной 7-р һарын 30-дэ хүдэлгэжэ эхилхэ үеэр Франци-Пруссын дайнай үеэр Эльзасс-Лотарингие (герм. Elsaß-Lothringen) Герман эзэлжэ абаһанда сухалдаһан францишууд 8-р һарын 1-дэ сэрэг хүдэлэгһэн. Мүн тэрэ үдэр Германи Ородтой дайн зарлаһан. Холбоото Хаанта улас Германтай 1914 оной 8-р һарын 4-дэ дайн зарлаһан болоод энэ нь Белгие дайнда оролсуулхагүй талаар тулгаха бэшэгтэ «сэдьхэлдэ ниисээгүй харюулта» абаһанай дараа болоһон юм.

Дайнай дэбжэлтэ

Түб хүсэнүүд дундахи үймэн

Түб хүсэнүүдэй стратеги холбоо һайн байгаагүй уламһаа нураһан. Германи Австри-Унгарта Сербиин дайралтада эсэргүү туһална гэһэн болобошье оршуулгань арай өөр удха агуулашихаһан юм. Үмэнэнь туршагдаһан түсэбнүүд 1914 оной эхеэр һолигдоһоншье тэдэниие хүсэдөөр дадалагда шалгаагүй юм. Австри-Унгарын ударидагшанар Германиие Россида эсэргүү тулалдана гэжэ таамаглажа байтал харин Германиин хубида Австри-Унгарые сэрэгын хүшээ Ород руу ябуулан өөһэдөө Францитай тулалдана гэжэ таамаглаһан юм. Энэ төөрэгдэл Австри-Унгарын армие Ород болон Сербиин фронтуудта хубааха байдалда хүргэһэн юм.

1914 оной 9-р һарын 9 Германиин канцлер Теобальд фон Бетманн-Хольвегые гаргаһан Юһэндүгээр программда (Septemberprogram) Германиин зорилго болон Германиин талаһаа Холбоотоной хүсэнэй дүрслэл зэргэ зүйлһэнь тусгагдаһан байһаншье хэзээшье хүндэ хүршэ шадаагүй юм.

Сербиин дайн

Дайнай зарлалта. Австри-Унгарай засагай газарһаа Сербиин засагай газарта ерэһэн 1914 оной 7-р һарын 28-ний телеграм Сербиин арми Австри-Унгарда эсэргүү Сербиин тулааниие 8-р һарын 12-до Дрина болон Сава голой хойто һабаар хамгаалалтай байрлалга эзэлэн тулалдаһан юм. 2 долоо хоногой дараа гэхэдэл Австри-Унгарын хүшэ бут сохигдон бусаһан Холбоотоной эхэнэй илалта байһан болоод Австри-Унгарын хилбари илана гэжэ бодожо байһан бодолые үгы бологоһон юм. Үүнэй үрэ дүндэ Австри Сербиин фронтдо эсэргүү тодорхой сэрэг табин харин Россидо эсэргүү хүсэнээ һулруулһан юм.

1914 он дохо Германиин сэрэгүүд түмэр зам дээрэ, бараанай машина фронт руу ниглэн ябажа байгаа болон машина дээрэхи бэшэг Парисай аялал гэжэ бэшэһэниие харбал али али талань мүргэлдөөниие түр хугасааныха байна гэжэ бодоһон юм.

Ази болон Номгон далайн дайн

Мельбурндэ сэрэг татлагын саарһан абашье ябаа хүн

Шэнэ Зеланд Герман Самоае (хожомоо Баруун Самоа) 8-р һарын 30-да эзэлжэ абаһан. 9-р һарын 11-дэ Австралиин нээлтын ябаган болон уһан сэрэгэй хүсэн Шэнэ Помераниин (хожомоо Шэнэ Британи) арал дээрэ бууһан болоод энэнь Герман Шэнэ Гвинейн нэгэн хэһэг байһан юм. Японшууд Германиин Микронезиин колонинуудые, Циндаогай бүһэлэлтын дараа Хитадай Шандуниин хахад аралдахи Германиин нүүрһэнэй портые эзэлэн абаһан. Хэдхэндэ һарын дотор Холбоотонойхон Германиин Номгон далайн эргэн тойрондохи бүхэй лэ газаруудые эзэлжэ абаһан юм.

Африкадахи дайн

Леттов Аберкорн хотодо (мүнөөнэй Мбала, Замби) баригдаһан

Зарим 1 Британи, Франци Германиин колонинууд оролсоһон анханай байдалаанууд Африкада болоһон юм. 8-р һарын 7-до Британи болон Франциин сэрэгүүд Тоголэндэ даха Германиин бэхилэлтэ рүү добтолһон. 8-р һарын 10-да Баруун Урда Африкадахи Германиин сэрэгүүд Урда Африка руу добтолһон болоод энэ шэрүүн тулаан дайн түгэстэл үргэлжэлһэн юм. Хурандаа Паул Эмил Вон Леттов-Ворбекээр ударидуулһан Зүүн Африкадахи Германиин колонигой сэрэгын хүшэнь партизанай дайн хэһэн болоод Дэлхэйн дайн дууһажа Европодо нүлөөлжэ эхилһэнһээ 2 долоо хоногой үмэнэ буужа үгэһэн юм.

Баруун фронт

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн гараха сагаар Германиин армиин Шлиффен планай (герм. Schlieffen Plan) һайнжаруулһан хубилбарые ашаглаһан болоод энэнь Францие Бельгиин нютагаар орон Франциин армие Германиин хилэ дээрэ бүһэлэн абаха байһан юм. Энэ дайралтань Германиин баруун жигүүрые Парис руу оруулан Герман ажалтатайгаар хилэ хоорондын дайниие эхүлүүлһэн юм (8-р һарын 14-24). 9-р һарын 12 гэхэдэ Франци Британиин сэрэгэй туһаламжатайгаар Парис руу орожо ерэһэн сэрэгүүдые зогсооһон юм (9-р һарын 5-12). Энэ дайнай һүүлын үдэрнүүд баруунай хүдэлэгөөнтэ дайнай дүүргэл боложо байһан юм.

Харин Дурнадада 1 лэ тулаанай арми Пруссиин Барууниие хамгаалажа байһан болоод ородууд энэ бүһэ рүү добтолходо баруунай сэрэгүүдые энэ тулаанда абширахада хүрһэн юм. Герман анханай Танненбергын тулаан болохо хэдэ хэдэн тулаанда илан Ородой хүсэниие буулган абаһан юм. Гэхэдээ сэрэгүүдээ зөөһэн Германиин генералай тоосоолоогүй хугасаа ехэхэн алдаһан юм. Түб фронтдо түргэн илагдал хүлеэһэн ушир 2 фронт дээрэ тулаан үргэлжэһэн юм. Германиин арми һайн хамгаалан тулалдаһан болоод Францида өөһэдын сэрэгһээн үлүү 230 мянган сэрэгые жагсаалтаһаа гарагаһан юм. Үүнһээ гадна холбоо харилсаа хүгжөөгүй болон эрьелзэмээр тушаалнууд Германиин эртэ илалта абаха боломжые үгы хэһэн юм.

Эхинэй үе шатанууд

Британиин армида Сёр Уинстон Черчилль, 1916 он

Дэлхэйн 1-р дайнай үмэнэ зохёогдоһон тулаанай тактикууд эрин зуунтайгаа мүрэ зэргэсэжэ шадаха болобо. Энэ дабуу таланууд хамгаалалтые маша үндэртэ түбшиндэ хүргэжэ байһан болоод он сагаа үнгэрөөһэн тулаанай тактикууд хамгаалалтые нэбтэлэхэнь хомороор байһан юм. 1870-аад оной үедэ хүнөөлтэй байһан ехэ буу, автоматтай ниилэн задгай тулалдахада ехээр хүшэрхэн болгожо байһан юм. Германшууд хоронто хиие нээһэн болоод энэнь удалгүй али али талань ашаглаха болоһон болоод энэнь тулааниие илажа ябаа үедэ бол ашагламааргүй зэбсэг юм. Энэ зэбсэг ихээхэн зэрлэг, удаан болоод шаналалта үхэлые ушаруулажа байһан болоод удалгүй энэнь дайнай хамагай аймшагтай болоод хамагай хүнүүдэй зүрхэндэ үлэһэн дурсамжа юм.

Гэхэдээ энэ үе шэнэ добтолгооной зэбсэгнүүдые туйлажа эхилһэн болоод үүнэй нэгэ жэшээнь танк юм. Британи Францинь гол ашаглагшад байһан болоод Германшууд Холбоотонһоо эзэлһэн танкуудһаа гадна өөһэдын загбарай үсөөн хэдэн танкые ашаглажа байһан юм. Марнегийн эхинэй тулаанай дараа Антанта болон Германиин хчсэнүүд араһаа дайраха аргуудые ашаглаһан болоод энэниие «Тэнгис хүрэтэрхэ уралдаан» гээн нэрлэдэг. Британи, Франци удалтай Лотарингиинһоо Бельгиин эрье хүрэтэр тогтоһон Германиин хүсэнтэй тулалдажа байгаагаа мэдэһэн юм. Британи, Франци дайршье, Герман хамгаалһаар байгаад Герман мүрысэлдэгшэдөөһөө хамаагүй үлүү дабуу талые оложо абаһан байһан юм. Харин Англи-Франциин хүсэнүүд Германиин хамгаалалтые задлаха гэжэ түблэрдэг хэһэг зуурынха лэ байба. Али али талань шэнжэлхэ ухаанай ололто амжалтануудые ашаглан асан шалаанһаа гарахын оролсожо байба. 1915 оной 4-р һарын 22-да Ипрдэхи хоёрдохи тулаанда, Германи (Гаагын хэрээе зүршэн) хлорын хиие баруун фронтдо анха удаагаа ашаглаһан. Алгершууд хорто хиинд хордон 6 км газар ухран энэниие Германчууд ашаглан Холбоотонуудой хамгаалалтые сүмэ сохиһон. Канадын сэрэгүүд Ипр хоёрдохи байлдааные зогсоосон юм. Иприин гурбадахи тулаан Канада болон АНЗАК-ийн сэрэгүүд Пасчендаелийн тосгонго эзлэн абаһан.

Нюубшада һуудаг Ирландын сэрэгүүд, 1916 оной 7 һарын 1

191 оной 7-р һарын 1-дэ Британиин армииин хубида хамагай ехэ шуһан урасхаһан үдэр болоһон. Энэ үдэр 57470 хүн гэмтэжэ үүнһээ 19420 хүн наһа нүхэжэһэн болоод энэнь Сомме голой тулалдаанай эхэнэй үдэр байһан юм. Ихэнх гэмтэһэн хүнүүд дайралтын эхинэй сагта гэмтэһэн байдаг. Сомме голой тулалдаан бараг лэ хахад сая хүнэй үнэтэй байһан юм.

Германшуудые добтолһон францишууд

Алишье талань эсэргүү талаа дараагай 2 жэлын турша бут сохижо шадахгүй байһан хэдышье 1916 оной Вердендэхи Германиин үйлэдэл, Соммедохи шуһа урасхалтань сүхэрһэн Францишуудые мүхэлэлэй эрмэг дээрэ байрлуулһан юм. Үр дүнгүй фронтын дайралтууд Британи, Франциин али алинда гарза үндэртэй байһан болоод энэнь эсэстээ боһологоор дууһашье байһаншье удаатай юм, илангаяа Нивелиин добтолго үеэр ехэхэн боһологууд гаршье байһан юм.

1915—1917 оной хоорондо Британи, Франци хоёр Германһаа үлүү хохирол амһаһан болоод энэнь стратеги болон тактикын сонголтһоо шалтгаалһан юм. Стратегиин хубида, Германшууд зүбхэн Верденда түблэрэн добтоложо байһан бол Холбоотонууд хэдэ хэдэн Германиин шугамые сүмэ сохилхые оролсожо байба. Тактикын хубида, Германиин командовалагша Эрих Людендорффын уян хатан хамгаалалтань жалганай байлдаанда яга тохиршо байба. Энэнь урда талада тааруухан хамгаалалта хэжэ, ехэхэн хэмжээнэй зайнай арад гол хүсэнээ байрлуулан шууд болон хүсэрхэг дайралтада эсэргүү хүсэниие илгээж боложо байһан юм.

Людендорфф 1917 ондо хэһэн тулалдаан тухай бэшэһэн:

8-р һарын 25 Фландриин тулалдаанай хоёрдугаар шатаяа гүйсээһэн. Энэ бидэндэ хорон ехэтэй байһан..... Фландри болон Вердендэхи 8-р һарын хорон ехэтэй тулалдаанууд үрэнын сэрэгүүдтэ томохон хэмжээнэй хорон ушаруулһан. Зарим 1 талаараа би болон командовалагшанар хүсэн хүлеэжэ байһан хатуу шанга байдалые үзүүлэхээ байлаа. Дайсанай талынхан бидэнэй дайралта эсэргүүсэхэ аргада һуралсаһан байна.... Минии бэе аймшагта зоблонто унаһан байна. Урдада байгаа байдалһаа боложо бидэнэй бусад газаруудтада хэхэ ёһотой ажилалагаануудаа хэжэ шадахгүй байна. Бидэнэй хорон минии түһөөлжэ байһанһаа хэтэ ехэ байгаа тула танһаа би хүлсэл үшэжэ байна. Мүн 9-р һарын 20-да бидэнэй шугаманда аймшагтай дайралтанд үртэһэн..... 20-да хэһэн дайсанай дайралта амжалтатай болоһон, энэнь добтологоо Ю Завинай аюулые 1917 ондо багаһагаһан энэ үедэ худалдаанай онгосууд тусхай харуул хамгаалалтатайгаар далайгаар аилажа эхилһэн. Энэ тактика нь юу забинуудай хубида байгаа онилоходонь маша хүндрэлые абширжа байһан. Худалдаанай забинуудые дагажа ябажа байгаа хамгаалалтынхан тодорхой зорилготойгоор шумбагша онгоснуудые жибүүлжэ байһан.

Урдын фронт

Балкандахи дайн

Австриин сэрэгүүд 1917 ондо Сербие эзэлһэн энэ үеын Серби 850000 хүн амаа алдаһан. эдын дүрбэнэй нэгэ хуби дайнай үмэнэ ами наһаа алдаһан.

Ород, Австри-Унгар армиингаа 3-най 1 хүсөөр Серби руу добтолһон. Австришууд Сербиин ниислэл Белградые богони хугасаанда эзэлжэ абаһан. Сербишууд Колубарын тулалдаанда маша хүсэнтэй дайралта хэжэ 1914 оной эсэс гэхэдэ тэдэниие эхэ оронһоон хөөхэ гаргажа шадаһан. 1915 оной эхэнэй 10 һарада Австри-Унгаршууд сэрэгэй ехэнхи нөөсөө Италитай тулалдахада ашаглаһан. Герман Австри-Унгарын дипломатууд Болгарие Серби руу хамтран добтлоход ухуйлһан. Словани Хорват Боосни газар нютагта Австри-Унгарын cэрэгые байлдуулжа Серби руу добтолһон болоод мүн Ород Италитай байлдаһан. Черногори Сербитэй өөрын ашаг сонирхолой үүдэнһээ нэгэдэһэн.

Серби 1 һара гаран хугасаанда нэгэдэһэн. Энэ тулаан 10-р һарада эхилһэн болоод түб хүсэнэйхэн дайралтаяа хойто хэсэгһээ эхилһэн. 4-н үдэрэй дараа Болгаршууд зүүн зүгһээ дайрша тулаанд нэгэдэһэн. Сербиин арми 2 фронттой байлдаанда илагдаһан ушарһаа Албани руу бусажа ухарһан. Тэдэ зүбхэн Болгаршуудта эсэргүү багахан хугасаанда дайралтые хэжэ шадаһан. Сербишууд Косовын тулаанда одоогой нэрээр Гнилане ойрол соо буужа үгэһэн. 1916 оной 1 һарын 6-һаа 7-ний хоорондо Черногори Сербишуудые Мойковаце тулалдаанда Адриатикын эрье рүү ухраажа шадсымаа гэбшье Австришууд Черногорие барибашалһан. Сербиин хүсэнэйхиие Грек руу хүлэг онгосоор нүүлгэн шэлжүүлһэн.

Нюушада һуудаг Болгариин сэрэгүүд онгосодохи гал түлэжэ бэлдэнэ

1915 оной һүүлээр Франци Англиин арми Грециин Фесалоникуудта ошоһон. Тэдэнэй зорилгонь түбын хүсэндэ эсэргүү дайн заралхые тус уласай засагай газарта шахалта үзүүлэхэ тэдэндэ туһаламжа һанал бологохо зорилготой байһан. Харамсалтайнь Германиин хаан I Константин тэдэниие хөөн зайлуулахые хүссэн болоод гаднай армие хүсэниие ерэхэһээ үмэнэ Элипетрос Винизелос засагай газартай үзэл бодолой зүршилдөөнтэй байһан. Энэ зүршилдөөнэй уламһаа үндэһэнэй схизмын хүдэлгөөн бии болоһон. Энэ хүдэлгөөн Фесалоникууд Винизэлосиин шэнэ засагай газар болон бүһэ Грециин бүһэ нютагуудые хэдэ хэдэн хэсэгтэ хубааһан. Маша хүсэнтэй дипломат хэлэлсээрын дараа Афина гадаадын сэрэгэй хүсэн болон хаанай сэрэгэй хүсэнэй хоорондо зэбсэгтэ мүргэлдөөн боложо Грециин хаан, хаан шэрээнһээ буужа тэрэнэй 2-р хүү Александр хаан шэрээндэ һууһан. Винизэлос 1917 оной 5 һарын 29-дэ Афинада ерээд грек Афина хоёр нэгэдэһэн. Грециин арми Македониин фронт дээрэ түбын хүсэнэй эсрэг сэрэгэй тулаанда ороһон.

Македониин нүхэрсэг харилсаа. Зүүнһээ баруун тиишэ: Индохитад, Франци, Синегали, Ехэ Британи, Ород, Итали, Серби, Грек, Энэдхэгэй сэрэгүүд

Тулаанай дараа Серби Австри-Унгар Болгари гэһэн 3 газарта хубаагдаһан. Болгаршууд өөһэдынгөө эзэмшэлын бүһэд ороһон Сербиин хүн зониие Болгари үндэһэтэн бологожо эхилһэн. Тэдэ Серби хэлэн, Серби сүмүүдые устагажа эхилһэн. Сербиин хүн зониие 1917 ондо Болгариин армида хүсөөр ябуулжа эхилһэн. Энэ үеһөө Сербиин бодолго хүсэнтэй эхилһэн. Сербиин бодолго гаргагшад богони хугасаанай дотор Копаоник уула болон урда Марава голой эргые эзлэн абашье шадаһан. Энэ бодолго бүри саашлаад болгар болон Австриин армитай 1917 оной 3-р һарын эсэс гэхэд тулалдажа эхилһэн. Македониин фронт нэгэ хэбэндээ байһаар ерэһэн. 1916 оной 11 һарын 19-дэ Сербиин хүсэнэйхэн Битолагайе эзэлэн абаһанаар Македониин хэсэгые бусаан абашье шадаһан. Энэ бодолгын түгэсхэлдэ Антантагай хүсэниие бута сохижо Герман Австри-Унгарай сэрэгүүд эхэ орон руугаа бусаһан. Болгаршууд Добра Паулын тулаанда илагдалаа хүлеэһэн, баһа хэдэн үдэрэй дараа тэдэ Дойранагай тулаанда Англи Грециин армида бута сохигдоһон. Болгаршууд 1918 оной 9 һарын 29-дэ тулаанаа зогсоохо хэрээндэ гарын үзэг зураһан. Хинденбург ба Людендорфф хоёр түбын хүсэнэйхиндэ эсэргүү стратеги болон үйлэ ажаллалгаяа дүүргэбэри болгоһон. Болгариин һүйрэлэй нэгэ үдэрэй дараа засагай газарай Албаниин арадай хурал зохёон байгуулжа энхэ тайбаниие хүсэмжэлһэн. Македониин фронт устгагдаһанаар Будапешт, Венэ руу ябаха шэнэ зам нээгэдэжэ Франше д’Эспере генералай 670000 сэрэгүүдтэ энэ зам зорюулагдаһан. Түбын хүсэнэйхэнэй 278 батальон, 1500 бууе Болгаршууд хураан абаһан. Германшууд зүбхэн 7 ябаган сэрэгэй хэһэг, нэгэ морин сэрэгэй салааг өөһэдын болгоһон. Арменида болоһон Австрали-Канадаар ударидуулһан тулаан Германиин армиин мүхэлэлэй эхилэл болоһон түдэйгүй Британиин Армие хойто, Франциин армие Урда зүг рүү дабшалтаяа оруулхада туһаламжа болоһон юм.

1918: Холбоотойхидой илалта

Англиин 4-р фронт Арменида Германиин добтолгоое хүсэнтэй эсэргүүсэжэ 14 миль дабшалтаяа ахюулһанаар Франциин 1-р арми баруун талаһаань добтолжо 8-р һарын 10-да 3-р арминь Амьенда нэбтрэн орожо 8 һарын 16 гэхэдэ дабшалтаяа 4 миль урагшлуулжа Лассиньие бүрэн сүлөөлэбэ. Францын 3-р армиин зүүн хэсэгэй Генерал Шарль Манжен 8-р һарын 20-да 10-р армие ударидаһан 200 гаруй зэбсэгтэй 8000 оршом хоригдолые барибшалһан Вель голой баруун хойто зүгтэ байрлаха Германиин фронтые айдаста абтахада хүргэһэн байна. Энэ үдэрые Эрих Людендорффын хэлэһэнээр «хара үдэр» гэжэ нэрлэдэг. Ехэ Британиин 3-р армиин Генерал Бинг маша үсөөхэн сэрэгээр дайсанаа арай ядан барижа байһан Ехэ Британиин 3-р армиин Генерал Бинг Вараите руу шэглэһэн дайсанай байлдажа байгаа фронтые хуурахын тулада дайсанай фронтые нэбтэлжэ гараха 200 танктайгаар добтолхоор үүрэе абаһан болоод энэнь Альбертай тулаанай эхилэл болоһон юм. Энэ дабшалтын гол зорилгонь хууран мэхэлэлтээ амжалттай гүйсэтгэхэһээ гадна хамагай шухала дайсанай гол хүдэлгэгшэ хүсэниие сарнюулаха ябадал байһан билээ.

1918 оной Франциин Вогой (Vaux) мүхэл

9-р һарын 2-да Хинденбург зурлаае Канадын корпус хууршье Вотан Позицие эбдэһэнээрээ 3-р армие дабшалтаяа ахюулахада туһалжа, баруун фронтдо асар ехэ хорон хохирол ушаруулаа һэн. Мүн энэ үдэр Үндэр Командын Газарда (герм. Oberste Heeresleitung, OHL) Канадын 1-р армиин фронтын байрлажа буй Хойтын Һубагай (франц. Canal du Nord) арад Кунденбург зурбаста буй өөрын 6 армиа тулалдаанһаа гаргахаһаа өөр аргагүй болоһон болоод хойто зүгтэ Лис голой зүүн зурбасруу ухаршье 4-р һарын эхээр ямаршье эсэргүүсэлгүй буужа үгэшээ. «Скарпһаа Весль хүрэтэрхэ бүхэ фронтые бусаан абахын тулада шаардалагатай бологониие бидэ хэхэ болоно» гэдэгые Людендорффын тулаанһаа ойлгоо һэн.

8-р һарын 8най тулаанһаа хойшо ойролсоогоор 4 долоо хоногой дараа 100000 Германиие хорижо 751000 BEF франци һулалагдаба. Германиин армие тэрэ хара үдэрһөө хойшо Германиин ударидаха бүрэлдэхүүн дайнда илагдаһанаа хүлеэн зүбшөөржэ дайнай түгэсхэлөөр өөһэдынгөө сэ0дьхэлые барихые оролсожо байлаа. Людендорффда болоһон тулалдаанай үглөөүдэрэнь хурандаа Хертц «Бидэ дахяада хэзээшье дайнда илагдажа, юушьн дахин алдажа болохогүй» гэжэ хэлэбэ. 8-р һарын 11-да «Бидэ шэдбэрлэхэ үедэ тулаанда орохо ёһотой» гэжэ. Харин бидэ хүсэнээ нөөсэлжэ байжа дайниие дүүргэхэ болоно гэжэ харюулжа хурандаа Мертцын хэлэһэн үгые эсэргүүсэжэ хэлэһэн Кайзерые албан тушаалһаань түтгэлзүүлэбэ.

8-р һарын 13-да Спа хотодо, Хинденбург, Людендорфф, Канцлер, Гадаад хэрэгэй һайд Хинтц дүрбэн «Энэ дайн бол сэрэгэйнхэнэй хубида бол дууһаагүй болоод Германиин засагай газарай эрхэ баригшад дайнай талбардахи энэ илалтые хүлеэн зүбшөөрһэн нь хүн үнэмшмээргүй зүйл боллоо» гэжэ мэдэгдэһэн байна. Австри, Унгар уласууд энэ дайниие зүбхэн 12 һара хүрэтэр тэсбэрлэжэ шадахаяа һануулһан болоод Людендорфф дээрэ нэн дарюу энэхэй хэлэлсээр хэхэг хүсэһэн байна. Хунтайжа Руппрехьт, хунтайжв Максда «Манай сэрэгэйхэнэй Бадендахи байдал хурдан доройтожо байна. Бидэ үбэл хүрэтэр тэсшьн шадна гэжэ бодохгүй байна. Аюул бидэний бодожо байһанһаа эртэ нүүрлэхэ бололтой байна» гэжэ һануулһан байна. 9-р сарын 26-да эхэлсэн Хинденбургын зурбасые нэгэдэһэн тулаалдаанд АНУ-н сэрэгүүд оролсожо байба. Америкэ сэрэгүүд газар нютаг, байгаалиин хүндэ хэсүүе дабан туулахада бэрхэ байлаа. Дараагай 7 хоногтонь Франци, Америкын сэрэгыхэн хамтран Бланмон уула тулалдаанда Шампаньда сүмэ сохёо һэн. Белгран тосгон Шотые дайнай галые зогсохоһоо үмэн сүлөөлбэ.

Эблэрэлнүүд

АНУ-ай 64-р хороо 7-р армиин ябаган сэрэгэй дивизи 1918 оной 11-р һарын 11-дэ эблэрэлэй һониниие баярлана

Грек уласта табиха хиналтаяа эбсэлэйнхэн шангатгаба. Людендорф хэдэн һарын турша маша ехэ дарамтанда байһан болоод бараг лэ буужа үгэхэдэ бэлэн болоод байба. Энэнь Герман хамгаалалтаяа удаан тогтоожо барижа шадахаяа болоһониие харуулжа байгаа. 10-р һарын 24-да Италишууд Каролеттодо болоһон тулалдаанһаа хойшо газар нютагаа бусаан абаха шиидэбэрлэхэ сохилто хэлээ. Витторио Венеттон тулаан дээдэ сэгтээ хүршьн һайн тулалдаһанайа эсэстэ Австри-Унгарын арми бут сохижо түгэсхэл болгобо. 10-р һарын һүүлын 7 хоногто Будапешт, Прага, Загребай тусгаар тогтонолоо зарлаһан эрхэ мэдэлтэнүүд Италие дайнһаа шахан гаргахые 10-р һарын 29-да хүсэһэн болобошье Итали улам дабшалтаяа үргэлжлүүлэн Тренто, Удине, Тристе руу хүргэһэн байна. 11-р һарын 3-да Австри-Унгар Италида түр эблэрэхэ найрамдалай туг илгээһэн байна. Мүн энэ үдэр Падуагай ойро хажууда Вилла Жустида (итал. Villa Giusti) Австритай дайнай галые зогсоохо хэрээндэ гарын үзэг зураһан байна.

Нэгэдүгээр дайнай дараахи Европын газар нютагай хубилалтанууд

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн һүүлшын Европо

Шэнэ үндэһэнэй тэмсэлээр Польшо улас бэеэ даанги улас боложо гаршье ерэһэн энэ зуунһаа хойшо улас бүри өөрын түрэ засагтай болохр эхилэл болоһон юм. Сербиин хаанта улас маша олон уласай гол боложо байлаа. Сербиин хаанта уласынь Словени гэжэ байгаад Югослави гэхэ болоһон. Чехсловаки болохоор Унгарай хаанта уласай нэгэ хэһэг байһан. Ород уласһаа Финланд, Литва, Латви, Эстони дүрбэн бэеэ даан тусгаар тогтониһон улас болон гаршье ерэһэн. Оттаманай хаанта улас Турк болон хубирһан. Британи гүрэнэй үедэ дайн үндэһэрхэг үзэлые үгысэгжэ байлаа. Австрали, Шэнэ Зеланд Галта үндэһэтэн боложо дэлхэй дахинда танигдаһан. Энэ бол түрүү шэнээр бии болоһон улас орон юм. Австрали бол сагтаа Британиин нэрэ доро байлдажа байгаад Австрали нэрэн дооро байлдажа эхилһэн юм. Тиимһээ нэгэ бодолой түримхэйшэлһэн энэ дайнай дараа Канадшууд дангаараа улас болон байлдажа эхилһэн. Канадань нэгэдүгээр дайнда өөһэдынгөө гол үндэһэтэнһээ үүһэлтэй гэжэ үзэдэг байһан байна. Тэдэ мүн эхэ оронойнгоо байгаалиин талмай дээрэ амжалта олоһон юм. Тиимһээ уг дайнай дараа бэеэ даанги хүгжэлтэй хүсэрхэг улас болон хүгжэһэн байдаг.

Видео зураг

Бомбардировко

Нэгэдүгээр дайнай танкууд, 1918 он.

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.