Испани

Испани (испан: España), албан ёһоор Испаниин хаанта улас (испан: Reino de España) болбол Пиренейн хахад аралда, баруун урда Европодо оршодог улас юм. Испаниин эхэ газар бараг бүхэлеэрээ урда, зүүн талаараа газарай дундада тэнгистэй хилэлдэг. Маша бага зайда урда талаараа Гибралтар, хойто талаараа Франци, Андорра, Бискайн булан, баруун талаараа Атлантын далай, Португалтай хилэ залгана. Испаниин эзэмшэл газарта мүн Газар дундын тэнгисдэхи Балеарай аралнууд, Африкын эрье оршомой Атлантын далайдахи Канарай аралнууд, Мароккотой хилэ нэгэтэй хойто Африкын Сеута, Мелилья гэһэн хоёр автономито хотонуудшье мүн ородог. Испаниин газар нютаг 504 030 км² болоод баруун дэбисхэрээр Европодо хоёрто (Франциин дараа) жагсадаг. Мүн дундажа үндэрынь 650 м болон энэ үзүүлэлтэнь Швейцариин дараа Европодо хоёрто ороно.

Испаниин хаанта улас Reino de España
Түрын туг Түрын һүлдэ
Уряа: лата: Plus Ultra «Хизаарһаа хойшо»
Түрын дуулалай нэрэ: испан: Marcha Real «Хаанай марш»
Испани һуури байра
Ниислэл		Мадрид
Албан хэлэн		Испани хэлэн
Түрэ засаг		Үндэһэн хуулита хаанта засаг
-	Хаан	VI Филипп
-	Юрэнхы сайд	Мариано Рахой
Уласай хурал		Юрэнхы Кортес (Cortes Generales)
Дэбиcхэр газар
-	Бүхэлидөө	504 030 км2
-	Уһанай процент (%)	1,4 %
Хүн зон
-	Тоосоо (2010)	46 030 109
-	Хүн зоной нягтарал	93 хүн/км2
ДНБ (ХАШТ)		2011 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$1.413 ехэ наяд (13)
-	Нэгэ хүндэ	$30,622 (28)
ДНБ (Нэрлэһэн)		2011 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$1.536 ехэ наяд
-	Нэгэ хүндэ	$33,298 (26)
ОТББЭ (2005)		32
ХХИ (2011)		0.878 (һайн) (23)
Мүнгэн тэмдэгтэ		Евро (EUR)
Сагай бүһэ		=ТЕС (НЗНЦ+1)
-	Зунай саг	ТЕЗС (НЗНЦ+2)
Интернет домэйн		.es
Телефоной код		+34

Испани Европодо түрүүшын гоминидууд ерэһэн тухай болон энэ түбиин түүхын үмэнэхи үеын байдалые шудалхада шухала ажа холбогдолтой орон юм. Римэй эзэнтэ гүрэнэй дооро Һиспаниа (лата: Hispania) ехэдэ хүгжэжэ, эзэнтэ гүрэнэй эгээн шухала хэһэгүүдэй нэгэ болобо. Харин дунда зуунай үедэ германшуудай ударидалга дооро ороһон байна. Хожомынь Ибериин хахад арал бараг бүхэлеэрээ лалашуудай ударидалга дооро оробо. Харин удаан хугасаанай туршада Европын хойто хэһэгэй христосой шажанта уласууд доошо түлихэжэ, 1492 ондо лалашууд дарагдаһан болон мүн үеэр олон еврейшүүд хөөгдэхэ гү, али христосой шажанда хүсөөр оруулагдажа байба. Мүн 1492 ондо Колумб Америкэдэ хүрэжэ, дэлхэйн хэмжээтэй гүрэнэй эхилэл табигдаа һэн. XVI-һаа XVII-р зуунай эхин үе хүрэтэр Испани Европын эгээн хүсэрхэг гүрэн болоһон болобошье үргэлжэлһэн дайн зэргэ олон асуудалнуудай үрэ дүндэ хүсэн нүлөө багадхаһан байна. XX-р зуунай дунда үедэ дарангылалда үртэжэ эдэй засаг тогтонги байдалда хүрэһэн болобошье һүүлдэ хурдасатайгаар һэргэбэ. 1978 ондо Үндэһэн хуулита хаанта засагай дооро арадшалал дахин тогтохо болоһон. 1986 ондо Европын холбоондо оролсожо, эдэй засагай болон соёл уралигай һэргэн мандалтатай ушараа һэн.

Испани парламентын засаглалтай арадшалһан ороноор байгуулагдаһан Үндэһэн Хуулита хаанта улас болон 1986 онһоо Европын холбооной гэшүүн орон болонхой. Худалдан абаха шадабариин паритетаар тоосоһон ҮНБ-р тоособол Испаниин эдэй засаг дэлхэйдэ 11-да, Европын холбоондо 5-да ороно.

Газар зүй

Эхэ газарай (континентальна) Испани хойто зүг Принейһээ ба Бискайн буланһаа урда руу Гибралтарай хоолой болотор нэмжынэ. Испаниин зүүн ба эгээн зүүн урда эрье Францитай хилэһээ Гибралтарай хоолой хүрэтэр Газарай дундада тэнгисээр угаагдана. Испаниин баруун зүгтэ Атлантын далайда ба Португалда хилэлдэг. Мороккодо Испаниин табан анклавууд байнга эзэнтэ гүрэнэй гансахан үлэгдэлнүүд мүн. Сеута ба Мелилья хоёр анклавууд болбол Испаниин нютаг засагай байгууламжа мүн. Морокко Испаниин анклавуудые үмсэлэлые маргаан тэмсэжэ 2002 ондо Сеутын хажуугаархи аралые богони сагай эзэмдэбэ.

Газараар табан уласуудта хилэлдэг:

• Пиринейн хахад аралай баруун зүгтэ Португалда — 1 214 км,
• Пиринейн хахад аралай урда зүгтэ Загбар:Country data Ехэ Британи Британиин Гибралтар далайн шанада орондо,
• Хойто Африкада Мороккодо,
• Хойто зүгтэ Францида,
• Хойто зүгтэ Андорродо.

Түүхэ

Римэйхидэй урда үе

Альтамира агын шулуулиг зураг

Мүнөөгэй Испанидахи соёл шулуун зэбсэгэй үеһөө (палеолитһоо) эхилнэ. МЭҮ 15 мянган оной үедэ Альтамира мэтэ стилизовалһан агын хада дээрэ амитадай зурагууд бии болобо. МЭҮ 6-5 мянган оной үедэ Испаниин эрье кардиум шаазангай соёл хүрэжэ ерэбэ.

Хүрэл зэбсэгэй үедэ Ибериин баруун урда эрье дээрэ финикиинхидтэй наймаалһан Тартесс гэжэ соёл бии болобо. Шахтануудай дууһаһанай һүүлдэ Тартесс мүхэбэ.

МЭҮ III мянган жэлдэ Испаниин зүүн эрьеэ дахан ибер аймагууд ерэбэ. МЭҮ II мянган жэлдэ ибернүүд мүнөөгэй Кастилиин нютаг дэбисхэртэ бэхилэлһэн һуурин газарта таархажа болобо. Ибернүүд ехэбшэлэн таряашад, малшад ба ангуушад байгаа, хүрэл зэдһээ ажалай зэбсэгүүдые хэрэглэжэ, Газарай дундада тэнгисэй газарта эгээн мэргэн дархадай алдартай байгаа. Ибернүүд тартесиинхидэй бии болгоһон хуушан испани бэшэгые хэрэглэбэ. Ибер хэлэн тартесс хэлэтэй хамаагүй байгаа. Римэйхидэй ёһоор Испанида лигурнууд арад зон ажаһууһан гэжэ бэшэһэн, харин түүхын үедэ тэдэ тухай мэдэгдээгүй байна. Хүрэл зэбсэгэй үеын оройдо Иберидэ талын булшангай урнын соёл нэбтэржэ таархаһан (түүхын үедэ лузитанууд энэ соёлой үлэгдэл байгаа магад), МЭҮ I мянган жэлдэ Иберидэ кельт арад зон һууришаһан байна.

МЭҮ 1100 оной оршомдо финикиинхид Испанида һууришажа Мáлака, Гадир (Кадис), Кóрдово колонинуудые байгуулба. Эртын грекүүд Испаниин зүүн эрьедэ (мүнөө үеын Коста-Брава) колонинуудые байгуулба. МЭҮ 680 оной һүүлдэ Карфаген финикиин соёлой гол түб боложо, Гибралтар хоолой соо наймаанай монополи байгуулба. МЭҮ V—IV зуун жэлдэ Карфагенэй нүлөө ехэдхэжэ, Андалусиин ехэнхи хубиие, Балеар аралнуудые ба газар дунда тэнгисэй эрьеэ эзэмдэбэ. Пиренейн хахад аралда Карфагенэй эгээн томо хото Шэнэ Карфаген (мүнөө үеын Картахена) байгаа. Нэгэдүгээр Пуни дайнай үрэ дүндэ Һамилькар ба Һаннибал хахад аралай урда ба зүүн хэһэгые добтолжо мэдэлдээ абаба (МЭҮ 237—219 он).

Римэй ба вестготуудай үе

411 ондо Римэй Ибериин дотор свев, алан ба вандал обог аймагуудай байдал

Хоёрдугаар Пуни дайнда римэйхид Һаннибалые диилэһэнэй үрэ дүндэ (МЭҮ 218–201 он) карфагенэйхид үлдэһэн байна. Аха Сципионой илалтын һүүлдэ карфагенэйхид бүхы эзэмдэлгэеэ алдаба (МЭҮ 206 он). Римэйхид зүүн ба урда Испаниие эзэмдэһэншье һаа Испаниин ондоо газарта, илангаяа хойто зүгтэ, баатарлиг эсэргүүсэлые тулаһан байна. Нуманциин уналтын һүүлдэ (МЭҮ 133 он) эсэргүүсэл түгэсэһэн байгаа. МЭ I зуун жэлһээ бүхы орон Римэй хиналта доро оробо. Баскуудай гадна Ибериин хүн зон римжуулһан болобо. Римэй засаг уласай түрын талаар нэгэдэлые асарба.

Римэйхидэй засаг хуулиин, хэлэнэй ба Римэй замай аргаар Һиспаниие захирба. Эдэй засагай талаар, Испанида латифунди гэжэ изагууртанай газар эзэмшэлгэнүүд бии болобо. Испани Римэй зааха зээлиин таряанай орон болоод, Испаниин боомто портууд алта мүнгые, нооһые, оливын тоһые ба дарһа архиие экспортировалба. Римэйхид уһажуулгын түсэлнүүдэй ашаар таряалангай ургаса дээшэлүүлбэ. Адриан, Траян, I Феодосий эзэн хаашуул, Сенека гүн ухаантан Испанида түрэбэ. Мартиал, Квинтилиан ба Лукан ирагуу найрагшад баһа Испанида түрөө. Христосой шажан манай эринэй I зуун жэлдэ Испанида оруулагдаба. Испаниин мүнөө үеын хэлэн аялгуунууд ба шажан энэ үеһөө үргэлжэлбэ.

Манай эринэй 409 ондо герман свевүүд ба вандалнууд сармат алануудтай сугтаа Испаниие добтолбо. Свевууд мүнөө үеын Галисида ба хойто Португалда хаанта уласые байгуулба. Вандалнууд урда Испанида уласаа байгуулаад, 429 ондо Хойто Африкада нүүжэ 439 ондо Карфагениие эзэмдэбэ. 419 ондо вестготууд Тулуза ниислэлтэйгээр Испанида ба урда Галлида хаанта уласаа байгуулба. Вуйе байлдаанда I Хлодвигой ударидаһан франкууд 507 ондо II Аларихые диилэжэ, Галлиие эзэмдэбэ. 554 ондо Византиин эзэнтэ гүрэнэй Велизарий жанжан урда Испаниие эзэмдэһэншье һаа, вестготууд удангүй урда Испаниие дахин дайлан эзэлээд 585 ондо Галисидахи свевүүдэй гүрэниие эзэмдэбэ. Тулузые алдаһан һүүлдэ Толедо вестготуудай ниислэл хото болобо. Арианис христосой шажантай байһан герман вестготууд ба римжуулһан түрэл арад зон зэргэсэн ажаһуужа хоёр хуули ёһые амяараа хэрэглэбэ. 589 ондо вестгот I Реккаред хаан арианизмые орхижо католик шажантай болобо.

711 ондо Тарик ибн Зиядай ударидаһан лалын шажантан бербер сэрэгүүд Гибралтарай хоолойе хүндэлэн гаража Испанида хүрэжэ ерэбэ. Һүүлшын вестгот хаан Родерих илагдажа вестгот хаанта улас мүхэбэ.

Лалын аль-Андалус ба Реконкиста (VIII—XV зуун жэл)

1000 ондо Пиринейн хахад аралай газарай зураг

Удангүй бербершүүд Астури болон Баск ороной гадна бүхы хахад аралые дайлан эзэлбэ. Кордово хото Аббасид Багдад халифта уласай эмирэй (амбанай) ниислэл хүреэн болобо. 756 ондо Омейяд обогой I Абд ар-Рахман ад-Дахил Кордоводо ниислэлтэйгээр бэеэ даанги эмиртэ уласые байгуулба. Тус лалын шажантай улас III Абд ар-Рахманай хааншалалай үедэ һалбаран бадаржа, 923 ондо албанай ёһоор халифта улас болобо.

Ехэ Карл хаан 778 ондо Переней хахад аралай зүүн хойто зүгые добтолон эзэмдэжэ, Испаниин марка гэһэн можые байгуулба. «Роланд тухай дуунай» гол герой Роланд энэ дайнда үхэбэ. 781 ондо лалашууд энэ нютаг дэбисхэрые дахин эзэлээ. 785 ондо франкууд Жироно хотые эзэлээд, 801 ондо Барселоные эзэлбэ. Барселонын графта улас (Каталолни) Испаниин маркын эгээн шухала нютаг байгаа. Пиреней уулын баруун зүгтэ баскууд франкуудай ба лалашуудай добтолгые һүнөөжэ, Наварра хаанта уласые байгуулба.

Дунда үеын Испани христосой шажантан ба лалын шажантанай хоорондо саг үргэлжын дайнай газар болобо. Аль-Мансур 985 ондо Барселоные эзэлээд һандаргаба. Тэрэнэй хүбүүниинь христосой шажантан хотонуудые дарайн добтолоо. Омейяд эзэнтэ гүрэн XI зуун жэлдэ бишыхан хаанта ба эмиртэ уласуудта задаран унаһан байгаа. Кордовогой эмиртэ улас эдэ обогуудай дунда эгээн шухала байгаа. Кастилиин VI Альфонсо хаан лалын шажантаниие добтолһон ушар, лалын шажантан Африкаһаа альморавидуудые дуудаба. 1147 ондо Альмохад улас Альморавид уласые добтолон Магриб ба аль-Андалусые эзэлбэ. 1212 ондо Лас-Навас-де-Толоса байлдаанай үрэ дүндэ VIII Альфонсо альмохадуудые диилэбэ. Гранадын эмиртэ улас һүүлшын лалын шажантай улас байгаа.

Вестгот Испаниин гансахан үлэгдэл байһан Астури хаанта улас христосой шажантан реконкистын эхилэл байгаа. Вестгот Пелайогой удам байһан Астуриин хаашуул баруун хойто Испание эзэлжэ Леон хаанта уласые байгуулба. Астуриин обог удамай ударидаһан Наварра III Санчо хааншалалай үедэ баһал Арагон ба Кастилиие мэдэлдээ асарба. Санчогой наһа бараһанай һүүлдэ уласынь Наваррада, Арагондо ба Кастилида гурбуулан хубаагдаһан байгаа. Арагон 1137 ондо Барселоно графта уластай нэгэдэбэ. Кастили 1230 ондо III Фердинандын хааншалгын доро Леонтой нэгэдэжэ, 1479 ондо I Изабелла ба V Фердинандын гэрлэһэнэй үрэ дүндэ Арагонтой нэгэдэбэ.

1492 ондо Гранада унаһанай һүүлдэ Реконкиста түгэсэжэ, Арагоной Фердинанд ба Кастилиин Изабелла Наваррын гадна бүхыиспаниин хаашуул болобо. Тэрэ жэлдэ католик хаашуул Испаниһаа еврейнүүдые үлдэбэ. 1492 оной болотор еврейнүүд ба лалашууд Андалусида ажаһуужа болобо. 1478 ондо аутодафе, тамалха, эд зөөри конфискацилха аргые хэрэглэһэн Испаниин инквизици эхилһэн.

Эзэнтэ гүрэн

1580 ондо Европодохи Испаниин эзэмшэл

II Филипп хааншалалай үедэ Испаниин эзэнтэ гүрэн

I Карл (1519 ондо V Карл нэрэтэйгээр Арюун Римэй эзэн хаанаар һунгагдаһан) V Фердинандые залгамжалжа, Һабсбург обогой түрүүшын Испаниин хаан болобо. Испани һаланги хаанта уласууд ба гүнтэ уласуудта хубаагдажа байһан. Хаанта улас бүри өөрынгөө кортес хуралтай ба хуули ёһотой байгаа. Римэй эзэнтэ гүрэнэй үеһөө өөрынгөө онсолигтой байһан хото һуурин олон эрхэ сүлөөтэй байгаа. Хаан болоходоо Карл тус бүри кортес хуралаар хүлеэн зүбшөөгдэхэ ёһотой байһан. Карлын эжы I Хиирэһэн Хуана наһа бараһанай хүрэтэр Карл эжытэеэ хамтаа Кастилиие захирба. Карлын үбгэнэр зарим орон нютагай, илангаяа Кастилида эрхэ мэдэлые хизгаарлаһан, харин Карлын түблэрүүлхэ бодолгын туршалга 1520—1521 ондо Комунерос буһалгаанда хүргэбэ. Засагай газарай сэрэгшэд буһалгааниие даруулжа буһалгаанай ударидагша Хуан Лопес де Падилья саазалан абаба.

Карл 1556 ондо II Филиппэй түлөө хаанай эрхэһээ татагалзаба. Испани хаанта улас түблэрһэн хизгааргүй бүрин эрхэтэ хаанта улас болохо замдаа байгаа. II Филиппэй ударидалга доро энэ үйлэ ябаса үргэлжэлһэн, хариншье Каталони, Наварра, Арагон, Валенси, Баск орон зэргэ нютагууд нилээн өөрөө засаха эрхые һахин хадагалжа болобо. XVI зуун жэлэй үедэ католик сүмэ үлүү ехэ Испаниин ажамидаралые хинажа эхилбэ. XV зуун жэлэй Томас де Торквемадагай эмхидхэһэн Испаниин инквизици Филиппын ударидалга доро эгээн хүсэтэй болобо. Игнатий де Лойола, Тереса д'Авила, Хуан де ла Крус гансата Контрреформаци хүдэлөөнгые эхилбэ.

II Филипп Испанитай хамта Сицили, Неаполь, Сицили, Сардини, Милан, Милан, Франш-Конте, Нидерланд ба Испаниин бүхы колонинуудые залгамжалба. Нидерландын хойто можонууд Испаниин эзэмдэлые унагааһаншье, урда можонууд дахин Испаниин мэдэлдээ оробо. Испани Францида эсэргүү дайнда диилэжэ 1559 ондо Като-Камбрезиин хэрээндэ хүргэбэ. 1571 ондо испанишууд Лепантогой байлдаанда түрэгүүдые диилэбэ. Харин Испаниин сэрэгэй хүсэн унажа эхилбэ. Испани IV Анрида эсэргүү Франциин шажанай дайнда диилэжэ ядаа. Испани ба Англиин хоорондо далайда ноёрхолой түлөө атаа жүтөөн хүндэржэ 1588 ондо Испаниин Илагдашагүй армада бута сохигдобо.

II Филиппэй залгамжалагшад III Филипп болон IV Филипп хаашуулай үедэ Испани Гушан жэлэй дайнда (1618–1648) татагдажа, 1659 он болотор Францитай дайлаба. Мюнстерэй хэрээнэй ёһоор Наян жэлэй дайн түгэсэжэ, Испани Нидерландын бэеэ даанги байдалые зүбшөөрөө. Вестфалиин энхэ тайбанай ба Пиринейн хэрээнэй үрэ дүндэ Франци Европын эгээн томо хүсэн болобо. Пиринейн хэрээнэй ёһоор Франци Испаниһаа Руссильон ба Конфлан можонуудые оложо абаба. Франциин XIV Людовик дахин Испанитай дайлажа, Деволюциин дайн, Һолландын дайн, Юһэн жэлэй дайнай (Аугсбургын лигын дайн) үрэ дүндэ үшөө үлүү Испаниһаа нютагые эзэмдэбэ. 1580 ондо II Филиппэй ударидалга доро Испаниин мэдэлдэ ороһон Португал буһалгаалжа 1640 ондо бэеэ даанги байдалые һэргээжэ шадаба. Гансахан ондо Каталони бэеэ засаха эрхын түлөө буһалгаалжа 1659 оной энхэ тайбанда эрхынгээ ехэнхи хубиие һахин хадагалжа шадаба.

Бурбонтон обогой доро

IV Филиппые залгамжалжа ерэһэн II Карл үбэ залгамжалагшагүй байһан тула Испаниин улас түрын дутагдал хүндэрөө. Залгамжалалай гол претендентүүд Франциин XIV Людовик ба Австриин эрцгерцог Карл байгаа. II Карл XIV Людовикэй аша хүбүүн Филиппые залгамжалагшаар томилходоо Франциие дэмжэгшэд диилэһэншье һаа, Карлын наһа бараһанаар Испаниин залгамжалалай дайн (1701–1714) эхилбэ. 1713 оной Утрехтын энхэ тайбанай ёһоор Филипп хаанаар баталһаншье һаа, Испаниин Недерланд, Милан, Неаполь ба Сардини Австрида шэлжүүлээд, Савойя Сицили оложо абаба. Дайнай үрэ дүндэ Филиппые эсэргүүсэһэн Каталони, Валенси ба Арагон автономито байдалаа алдаба.

Испаниин амбициозно хатан Изабелла Фарнезе ба тэрэнэй гол сайд Хулио Альберони алдаһан эзэмшэлээ бусаан абажа туршаба. 1718 ондо Испани Дүрбэлһэн холбоондо эсэргүү дайлажа, 1720 ондо илагдаба. 1733 оной бүлын хэлсээнэй (француз: pacte de famille) үрэ дүндэ Испани Франциин нүлөө доро орожо эхилбэ. Испани 1735 ондо Франциин туһаламжатайгаар Польшын залгамжалалай дайнда Неаполь ба Сицилиие дахин оложо абаба. Харин эдэ хоёр хаанта уласууд Испаниин амбанай захирагдаһан бэшэ аад, бэеэ даанги хаанта уласууд болоһон байна. III Карлын түрүүшын хүбүүн Фердинанд Неаполиин ба Сицилиин хаан болоод, нүгөө хүбүүниинь Карл Испаниин хаан болобо. Долоон жэлэй дайнай һүүлдэ 1763 оной Парисай хэрээнэй ёһоор Испани Флоридые Британида булигдажа, Франциһаа Луизиана оложо абаа. Америкын хубисхалай үедэ Испани Францитай нэгэдэжэ Америкын Нэгэдэһэн Уласые дэмжэһэн тула Флоридые бусаажа шадаба.

Франциин хубисхалта дайнда ба Наполеоной дайнуудта хабаадасаһан Испани илагдаһан ушар, 1808 ондо IV Карл ба VII Фердинанд хаанай эрхэһээ татагалзажа, Жозеф Бонапарт Испаниин хаан болоһон байна. Харин Испаниин энгын арад зон Франциин ноерхолдо эсэргүүсэжэ Пиренейн дайнда эзэмдэгшэдые үлдэжэ шадаба. 1814 оной болотор Испаниин эсэргүүсэлэй хүсэн ба Артур Уэлсли Веллингтоной ударидаһан британишууд франциинхидые үлдэжэ, Кадисай хуралай бэшэһэн 1812 оной үндэһэн хуулиин доро VII Фердинандые хаан шэрээндэ табиба.

Карлис дайнууд, Нэгэдүгээр бүгэдэ найрамдаха улас

II Иза­бел­ла де Бурбон

1830 ондо хүбүүгүй байһан VII Фер­ди­нан­д басаган Иза­бел­ла хатан хаан болохын түлөө «праг­ма­ти­к санкциие» (испан: Pragmática Sanción) тунхаглажа, салик хуулие болюулба. 1833 ондо Фердинандын наһан бараһанай һүүлдэ гурбан наһатай байһан Иза­бел­ла хатан хаан боложо, эжынь Ма­рия Кри­сти­на регент болоһон. Фердинандын дүү Дон Карлос ханхүбүүн өөрөө хаан гэжэ хэлээд эрхэтэнэй дайные эхилбэ. Түүхэдэ Нэгэдүгээр карлис дайн гэжэ ерэһэн тус эрхэтэнэй дайн 1839 оной болотор үргэлжэбэ. Изабелла 1868 ондо хаан шэрээнһээ татагалзаһанай һүүлдэ кортес хурал үндэһэн хуулита хаанта засагые тунхаглажа, Савой обогой Италиин хунтайжа Амадейе хаанаар тунхаглаба. 1872 ондо Гурбадугаар карлис дайн эхилээ. 1873 оной 11 һарын 2 үдэртэ I Амадей хаан шэрээнһээ татагалзаһан ушар, кортес хуралай хоер танхим Испаниие бүгэдэ найрамдаха уласаар тунхаглаба. 1876 ондо Изабелла хатанай хүбүүн XII Альфонсо хаан болоһон.

Гадаада бодолгын талаар, Испаниин эзэнтэ гүрэн колониин буһалгаалжа бодоһоной үрэ дүндэ баруун хахад бүмбэрсэгтэхи эзэлһэн газарай ехэнхи хубиие алдаһан байна. 1898 ондо Испани-Америкын дайнай үрэ дүндэ Куба, Пуэрто-Рико, Филиппина алдагдаһан бэлэй.

XX зуун жэл

XIX болон XX зуун жэлэй эхин үедэ республиканистууд ороноо хизгааргүй бүрин эрхэтэ хаанта засаглалда эсэргүү шунал тэмсэлдэ бодхобо. Испани Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда нейтральна байдалые һахиһаншье һаа, дайнай дараахи үедэ Мороккодохи колониин эзэмшэлээ хадагалхын түлөө үргэн сар хүреэтэй сэрэгэй үйлэ ажаллалгые ябуулжа байгаа. Мароккогой кампаниин эртын үеһөө сохиһон ушар 1923 ондо Примо де Риверагай дарангылалта дэглэмдэ хүргэбэ. Примо де Ривера 1927 ондо дайные амжалтатайгаар дууһаад 1930 оной болотор засагые бариһан байгаа. 1931 ондо нютаг захиргаанай һунгуулиин һүүлдэ хотын хүн зоной диилэнхи хуби бүгэдэ найрамдаха үзэлые дэмжэһэн ушар XIII Альфонсо Испани уласые орхижо, Испаниин хоёрдугаар бүгэдэ найрамдаха улас байгуулагдаба.

Шэнэ юрэнхылэгшэ либерал Алькала Самора-и-Торрес улас гүрэндэ шэнэшлэлые дүүргэжэ эхилһэншье һаа, баруунтан ба радикальна зүүнтэн бүлэгүүдһөө эсэргүүсэлтэй тулгардаба. Каталонидо гайтай тусгаарлаха ба анархо-синдикалис буһалгаанууд боложо байһан. 1933 оной һунгуулиин һүүлдэ засагай газар баруунта шэлжэжэ эхилһэн ба 1934 ондо Астурида шахтёр уурхайшадай буһалгаан ехэ шуһа урдуулан даруулһан юм.

1936 оной һунгуулида Арадай фронт (бүгэдэ найрамдаха үзэлтэн, социалистууд, коммунистууд ба синдикалистууд) диилэбэ. Мануэль Асаньягай засагай газар өөрынгөө улас түрын бодолго гүйсэдхэжэ эхилһэнэй урда сэрэгэй эрьелтэ боложо, Испаниин эрхэтэнэй дайнда олгобо. Франсиско Франкогой ударидалга доро байһан националистууд Германиин ба Италиин дэмжэһэн байгаа. Лоялистууд Арадай фронтын намай ба Каталониин, Баск ороной националистуудай дэмжэһэн байгаа. Британиин ба Франциин оросолдохогүй бодолгын дээрэһээ лоялистууд СССР-эй гадна ямаршье дэмжэгые оложо ядаба. Лоялистууд сэрэгэй хүсэнэй талаар һула байһан, дотоодын шуһата маргаантай байбашье, Испаниин түб хэһэгтэ горитой эсэргүүсэлые тогтообо. 1938 оной эхеэр лоялистнарай эзэмдэжэ байһан газар нютаг эрид хаһагдажа, 1939 оной нэгэдүгээр һарада Барселоно унаһанай һүүлдээ дайн бараг лэ дууһаһан байгаа. 1939 оной гурбадугаар һарада лоялистууд Мадридые алдаба. Лоялис засагай газар болон олон мянган тэрьедэгшэд Франци руу зугадажа, Франкогой засагай газар удалгүй СССР-һээ гадна бүхы томо улас орон хүлеэн зүбшөөгдэһэн.

1939 ондо Франко илаһанай һүүлдэ, фашис «фалангаһаа» гадна бүхы улас түрын нам хоригдоһон байна. Дэлхэйн хоёрдугаар дайнай үндэ Испани нейтралитедые һахиһаншье һаа, Зүүн фронтдо «Хүхэ дивизиие» эльгэбэ. 1947 ондо Испанида дахин хаанта улас тунхаглагдаһан байбашье, «каудильо» Франко регентлигэй доро хаан шэрээн эзээгүй сүлөөтэй байгаа.

1975 ондо Франко наһа бараһанай һүүлдэ I Хуан Карлос хаан боложо, 1976 ондо Адольфо Суаресые юрэнхы сайдай тушаалда томилбо. 1977 оной 10 һарада улас түрын гол намууд «Монклоа хэлсээниие» (испан: Pactos de la Moncloa) баталжа, гүрэниие арадшалал засагта хүргэжэ эхилбэ. 1978 ондо Испаниин шэнэ үндэһэн хуули хүсэндөө оробо.

1986 ондо Испани Европын холбооной (ЕХ) гэшүүн болобо. 1978 оной үндэһэн хуулиин ёһоор Баск орон ба Каталони горитой автономито байдалые олоһоншье һаа, тэндэ мүнөө хүрэтэр сепаратис хүдэлөөнүүд эдэбхитэй байна.

Засаг захиргаанай хубаари

Андалуси (исп. Andalucía) Арагон (исп. Aragón) Астури (исп. Principado de Asturias) Балеарай аралнууд (исп. Islas Baleares, кат. Illes Balears) Баск орон (исп. País Vasco, баск Euskadi) Валенси (исп. Comunidad Valenciana) Галиси (исп. Galicia, галис. Galiza) Канарай аралнууд (исп. Islas Canarias) Кантабри (исп. Cantabria) Кастили — Ла-Манча (исп. Castilla-La Mancha) Кастили ба Леон (исп. Castilla y León) Каталони (исп. Cataluña, кат. Catalunya) Мадрид (автономито тойрог эрхээр) (исп. Madrid) Мурси (исп. Región de Murcia) Наварра (исп. Navarra, баск Nafarroa) Риоха (исп. La Rioja) Эстремадура (исп. Extremadura)

Галиси Гибралтар Наварра Мадрид Риоха Арагон Каталони Валенси Кастили– Ла-Манча Эстремадура Португал Кастили и Леон Астури Кантабри Баск орон Мурси Андалуси Сеута Мелилья Франци Балеарай аралнууд Канарай аралнууд Газарай дунда тэнгис Бискайн булан Атлантын далай Андорра Атлантын далай

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Испани гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Official tourism portal for Spain (англ)
• Weather forecast (англ)
• Spain from UCB Libraries GovPubs (англ)
• Spain from the BBC News (англ)
• Key Development Forecasts for Spain from International Futures (англ)
• Карта сельского хозяйства и растительности Испании (использование земель), 1974. Архивировалһан 10 арбан нэгэ һара 2012 оной. (ород)
• Конец «вечного двигателя». Сильнейший финансовый кризис добрался до Испании (ород)

Засагай газар

• E-Government portal for Spain Архивировалһан 3 дүрбэ һара 2017 оной. (англ)