Римэй эзэнтэ гүрэн
Римэй эзэнтэ гүрэн (лата: Imperium Romanum) эртын Римэй соёл эргэншэлэй Республикын даарахи үе шата болоод засаглалай автократи хэлбэриие абажа, Европо, Газарай дундада тэнгисэй эргэн тойрондо асар томо нютаг дэбисхэр эзэлжэ байһанаараа онсолиг юм.[1] Энэ нэрэ томьёогоор анханай эзэн хаан Октавиан Августай үе болон тэрэнэй дараахи хугасааные элирхылдэг.
| Римэй эзэнтэ гүрэн лата: Imperium Romanum | |||||||
| Эзэнтэ гүрэн | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Уряа лата: Senatus Populusque Romanum | |||||||
 Траян эзэн хаанай үеын газарай зураг | |||||||
| Ниислэл | Рома, 330 он хойшо — Константинополь | ||||||
| Хэлэн(үүд) | латин хэлэн, грек хэлэн | ||||||
| Газар нютаг | 4 790 000 км² (117 он); | ||||||
| Засаглалай хэлбэри | Эзэнтэ Хаанта улас | ||||||
| Эзэнтэ хаан | |||||||
| - МЭҮ 31 — 14 | Октавиан Август (түрүүшын хаан) | ||||||
Энэ үмэнэ байһан Римэй Республика хэд хэдэн удаагай эргэнэй дайнаар һуларжа, доройтобо. Республикын хожуу үеын тэмсэлэй үеээр олон зуун сенаторнууд алуулһан гү, али үхэхэд Римэй сенат эхинэй үедэ Анхадугаар триумвиратай дэмжэгшэдээр нүхэгдэжэ байһан бол хожом Хоёрдугаар триумвиратай дэмжэгшэдээр нүхэгдэжэ байба. Республикаһаа эзэнтэ гүрэн рүү шэлжэһэн шэлжэлтые хэд хэдэн үйлэ ябадалаар тэмдэглэхэ һанал байдаг. Энэниин дотор Юлий Цезарь МЭҮ 44 ондо Римэй диктатороор наһан туршадаа томилогдоһон ябадал, Актиумын тулалдаан (МЭҮ 31 оной 9 дүгээр һарын 2), Римэй сенат Октавианда хүндэтэ Август (МЭҮ 27 оной 1 дүгээр һарын 4) сула үгэһэн ябадалаар тэмдэглэхэ һанал гаража байба. Октавиан/Август Римэй Республикые абарһанаа албан ёһоор тунхаглажа, эрхэ мэдэлээ Республикын хэлбэриин доро болгоомжотой нуун далдалжа байба. Тухайлбал консулнууд һунгагдаһан байһан, плебейшүүдэй трибунанууд хуули тогтоомжо һанал болгожо байһан, сенаторнууд Римэй курияда мэтгэлсэсээр байба. Гэбэш бүхы зүйлэдэ нүлөөлжэ, эсэсэй шиидбэриие хинадаг байһан хүниинь Октавиан болон тэрэнэй дараа гаража ерэһэн бүхы эзэн хаан байгаа. Тэрэ шаардалга гарабал Римэй легионууд тэрэниие дэмжэжэ байба.
Лата хэлэнэй Imperium Romanum (Римэй эзэнтэ гүрэн) гэхэ нэрэ томьёонь магадгүй хамагай һайн танигдаһан латин үгэ юм. Энэ нэр томьёоной imperium гэхэ үгэнь Римэй сэрэгэй захирагша — императорта дагаар ороһон хүнэй амидаралай хүрээг элидхэдэг юм (жэшээлбэл хүмүүн бүхы зарим улас орон — газар нютаг). Римэй тэлэлтэ бүгэдэ найрамдаха уласай үедэ эхилһэн болобошье эзэн хаан Траянай үедэ оргилдоо хүрэбэ. Нютаг дэбисхэрэй тэлэлтын энэ оргил үедэ Римэй эзэнтэ гүрэн 6,5 сая оршом км²[2] хуурай газарые хамаржа байлаа. Эзэнтэ гүрэн үргэн уудам нютаг дэбисхэрые удаан хугасаанда харьяалжа байһан ушарһаа дэлхэйн улас оронуудай хэлэн, шажан, уран барилга, гүн ухаан, хуули, засаглалда нүлөөлһэн нүлөөлэл мүнөөе хүрэтэр хадгалагдаһанаар ерэһэн.
МЭ III зуунай һүүлээр Диоклетиан үргэн уудам нютаг дэбисхэрые ударидалга доороо нэгэдхэн барижа байхын тулада эрхэ мэдэлые хамтаран түрэ баригша эзэн хаадай дунда хубааха практика тогтообо. Дараашын хэдэн арбан жэлэй турша эзэнтэ гүрэн гол түлэб зүүн/баруун тэнхэлгын дагуу хубаагдаха болоһон. 395 ондо I Феодосий наһа бараһанай дараа эзэнтэ гүрэн һүүлын удаа хубаагдаба.[3]
476 ондо Ромул Август Одоакриин шахалтаар хаан шэрээнһээ бууһанаар Баруун Римэй эзэнтэ гүрэн задаран унаба.[4] Зүүн Римэй гү, али Византиин эзэнтэ гүрэн 1453 ондо XI Константин Палеолог наһа баража, Константинополь хотые II Мехмедэй ударидаһан Османай туркууд эзэлхэ хүрэтэр оршон тогтонобо.[5]
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ "Roman Empire, " Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008
- ↑ Parker, Philip, «The Empire Stops Here». p.2.
- ↑ Chester G. Starr, A History of the Ancient World, Second Edition. Oxford University Press, 1974. pp. 670—678.
- ↑ Isaac Asimov. Asimov’s Chronology of the World. Harper Collins, 1989. p. 110.
- ↑ Asimov, p. 198.
Холбооһон
Заһаха- Adena, L. The 'Jesus Cult' and the Roman State in the Third Century Архивировалһан 4 нэгэ һара 2015 оной., Clio History Journal, 2008.
- Roman battlefield unearthed deep inside Germany
- BBC Romans for Children
- Classics Unveiled Архивировалһан 5 гурба һара 2012 оной.
- Complete map of the Roman Empire in year 100 Архивировалһан 19 таба һара 2010 оной.
- Detailed history of the Roman Empire
- Historical Atlas (Swedish)
- Roman Numismatic Gallery
- The Celts and Romans
- The Roman Empire
- The Roman Empire in the First Century from PBS
- The Roman Empire System
- Timeline of the Roman Empire and its split Архивировалһан 12 арбан нэгэ һара 2018 оной. on WikiTimeScale.
- UNRV Roman History
- Worlds of Late Antiquity website: Архивировалһан 6 зургаа һара 2005 оной. links, bibliographies: Augustine, Boethius, Cassiodorus etc.
