Хуули

Хуули (ᠬᠠᠤᠯᠢ) гэдэг ойлголтонь бүхэниитэ заабал дагажа мүрдэхээр түрэһөө баталан гаргажа, эрхэ зүйн хэм хэмжээ тогтооһон дээдэ хүсэн шадал бүхы баримта бэшэгые хуули гэнэ.

Фемида — Үнэн шударга ёһон бэлэгдэһэн Грек дангина.

Бэшэмэл хуули гэдэг нь түрэһөө гаргаһан хуули тогтоомжые ойлгохо болон бэшэгдэн гарахагүйгээр тэрэниие бүхэниитээр дагажа мүрдэхэ, бэелүүлхэ боломжогүйнь ойлгомжотой. Өөрөөр хэлэбэл, бүхэниитэдэ адли тэгшэ байха гү, али хүн бүри тэрэниие дагажа мүрдэхэ үүргэтэй байха үүдэнһөө бэшэгдэмэл хэлбэритэй байха шаардалгатай зэргэсээ албан ёһоор ниитэлэгдэхэ ёһотой байна. Эрхэ зүйнь үндэһэндээ «тогтооһон», «зүбшөөрһэн», «хориглоһон» гэһэн гурбан хэм хэмжээгээр ниигэмэй харилсаае нэгэ талаһаа зохисуулжа, нүгөө талаһаа хамгаалжа байдаг. Энгын удхаар абажа үзэбэл зохисуулха үүргэнь тогтооһон, зүбшөөрһэн хэм хэмжээгээр үлүүтэй элирдэг бол хориглоһон хэм хэмжээгээр хамгаалха үүргэнь тодорхойлогдодог байна.

Үүргээ бэелүүлхэдээ баяр хөөрые амтажа бай хүн лэ жэнхэни эрхэ сүлөөтэй амидаржа байна. — Цецерон

Харюусалгын түрэлнүүд

Эрхэ зүйн хэм хэмжээе зүршэһэн этигээдтэ хуули зүйн харюусалга хүлеэлгэдэг байна. Эрхэ зүйн хэм хэмжээнэй шадалые тодорхойлдог эгээн шухала шэнжые хуули зүйн харюусалга гэжэ хэлэжэ болоно. Түрэһөө тогтооһон эрхэ зүйн хэм хэмжээ зүршэгдэһэн тохёолдолдо тухайн зүршэл гаргаһан этигээдтэ хүлеэлгэхэ харюусалгань хуули зүйн ёһoop байха ёһотой. Өөрөөр хэлэбэл, хэмжээнь хуулишалагдаһан байха ойлголто болоод хуулида заагдаагүй харюусалгые эрхэтэндэ хүлеэлгэхэ боломжогүй байдаг. Хуули зүйн харюусалгын үндэһэн дүрбэн түрэл байдаг:

• Эрхэтэнэй эрхэ зүйн гү, али эд хүрэнгын харюусалга
• Эрүүгэй (уголовно) харюусалга
• Захиргаанай харюусалга
• Һахилгын харюусалга

Дээрэхи харюусалгын түрэл тус бүринь өөр өөрын хуули тогтоомжодо тусхалаа олоһон байдаг. Зүбхэн хуулида зааһан харюусалгые хууляар эрхэ олгогдоһон албан тушаалтан, хуулида зааһанай ёһoop хүсэн түгэлдэр шиидбэриин үндэһэн дээрэ оногдуулдаг байна. Хуули зүйн харюусалгань түрын албадалгаар хэрэгжэдэг байна.

Харюусалгын үүргэнүүд

1. Ниигэмэй харилсаанай амар амгалан, тайбан байдалые хамгаална. 2. Түрын эрхэ мэдэлые тэнсэбэрижүүлжэ, хиналта тавин, эрхэтэнэй эрхэ сүлөөе баталгаажуулна. 3. Шударга мүрысөөниие дэмжэхэ замаар эдэй засагай үдэлтые бии болгоно. 4. Ниигэмэй шударга ёһон, тэгшэ байдалые хангана. 5. Хүрээлэн бай оршониие хамгаална.

Хуулиин түрэл

Түрэһөө баталан гаргажа байдаг алибаа хуули тогтоомжые бүхэниитээр дагажа мүрдэхэ ёһотой.

• Үндэһэн хуули
• Һалбари хуули
• Олон уласай хэрээ
• Эрхэ зүйн бусад акт

Үндэһэн хуули

РФ-иин Юрэнхэлэгшэдэй Үндэһэн хуулиин хубилбари

Үндэһэн хууляар ниигэм эдэй засагай харилсаанай һуури үндэһэн, түрын эрхэ мэдэл, хүнэй эрхэ, түрэ эрхэтэнэй харилсаа һамганиин үндэһэн һуури заршамые тодорхойлон тогтоожо үгэдэг. Үндэһэн хуулинь хуули зүйн хүсэн шадалай хубида хамагай дээдэ хүсэн шадалтай юм. Энэнь манай уласай бүхэ хуули болон бусад эрхэ зүйн актынь Үндэһэн хуулиие зүршөөгүй, тэрэндэ ниисэһэн байха шаардалгатай гэһэн ойлголто юм.

Һалбари хуули

Үндэһэн хууляар тунхаглаһан хүнэй эрхэ, эрхэ сүлөөе хуули зүйн хубида баталгаатай эдлүүлхэ, ниигэмэй тодорхой түрэлэй харилсаае нарибшалан зохисуулха зорилгоор һалбари хуулинууд гарадаг. Тухайлбал, Эрхэтэнэй хуули, Эрүүгэй хуули, Болбосорол тухай хуули, Хүдэлмэри тухай хуули, Татабари тухай хуули гэхэ мэтэшэлэн 280 үлүү хуули хүсэн түгэлдэр үйлэшэлжэ байна.

Олон уласай хэрээ

Дэлхэй ниитээр анхааралаа хандуулдаг, зүбшэлсэн тохиролсоһоной үндэһэн дээрэ шиидбэрилхэ асуудалнууд байдаг. Энэнь даяаршалалай эрын үедэ улам бүри нэмэгдэхэ хандалгатай байна. Ород улас хүнэй эрхын һалбари болон олон уласай эдэй засаг, худалдаа, оюунай үмсэ, энхэ тайбан аюулгүй байдалай зэргэ үргэн хүрээнэй асуудалаар 180 хэрээдэ нэгэдэн ороһон байдаг бэлэй.

Эрхэ зүйн бусад акт

Эрхэ зүйн бусад актынь ниигэмэй тодорхой түрэлэй харилсаае зохисуулха шэнги үүргэтэй байдаг. Гэхэдээ энэнь хууляар эрхэ олгогдоһон этигээд, хамаарха асуудалайхигаа хүрээндэ хэм хэмжээ тогтооһон акт гаргана гэһэн үгэ.

Хуулиин тайлбари

Хуули тайлбарилха үүргэтэй Ородой Холбооной Уласай Үндэһэн Хуулиин Шүүхэ

Ниитэдэ дагажа мүрэдүүлхээр нэгэнтэ баталан гаргаһан хуули ойлгомжотой, хэрэгжэхэ, бэелэгдэхэ боломжотой байха ёһотой хэдышье хуулиие нэгэ мүрэ ойлгожо хэрэгжүүлхэ ябасада тэрэниие тайлбарилха шаардалга гаража болодог. Хуулиин тайлбаринь үйлэшэлхэ хүсэн шадалай хубида албан ёһоной, албан ёһоной буса гэжэ ангилагдадаг. Албан ёһоной тайлбариие хууляар эрхэ олгогдоһон байгуулгаһаа гаргадаг ба Үндэһэн хуулиһаа бусад хуулиие зүб хэрэглэхэ талаар Ородой Холбооной Уласай Үндэһэн Хуулиин Шүүхэ тайлбари гаргахаар Үндэһэн хуулида зааһан.

Албан ёһоной тайлбариие хуули хэрэглэжэ байдаг субьектүүд шууд ударидалга болгон хэрэглэхэ үүргэтэй байдаг. Өөрөөр хэлэбэл, шүүхэ болон хуулиин байгуулганууд албан ёһоной тайлбариие хуулиин нэгэн адли хэрэглэхэ үүргэтэй гэһэн үгэ. Албан ёһоной буса тайлбари тухайн хуулиие хэрэглэжэ байдаг субеьктдэ заабал ударидалга болгохо албан ёһоной хүсэн шадал агуулдаггүйшье һаа, гэһэн тэрэ тайлбариие мэргэжэлэй эрдэмтэд, эрдэм шэнжэлгын байгуулга, шудалаашадһаа гаргадаг ушар шэнжэлхэ ухаанай үргэн багтаамжатай, танин мэдэхын асар ехэ ажа холбогдолтой байдаг. Албан буса тайлбаринь эрхэтэдэй эрхэ зүйн мэдэлгэ, ухамсарта голлохо нүлөөтэй юм. Хуулинь түрын эрхэ бүхы байгуулгаһаа зохихо журам ёһoop баталан гаргаһан, дээдэ хүсэн шадалтай акт юм. Хуулинь эрхэ зүйн элирхэ гадаада хэлбэри болоод хуули, эрхэ зүй хоёрынь зооһоной хоёр талатай адли юм. Эрхэ зүйн хэм хэмжээе тогтоогшо хүсэн зүйлынь хуули юм.

Ном зохёол

• Эрх зүйн мэдлэгийн товч толь. Редактор Ж.Амарсанаа 1986 он.
• С.Нарангэрэл, Н.Лүндэндорж. Эрх зүй судлалын удиртгал 2002 он.
• Д.Солонго. Төрийн эрх зүйн тайлбар толь.
• Д.Лүндээжанцан, Ч.Энхбаатар. Үндсэн хуулийн эрх зүй. 2001 он.
• Хууль хэрхэн бүтдэг вэ? Монголын нээлттэй нийгэм форум (Соросын сан)