Хэлэн

Хэлэн гэдэгынь хүнэй юрэнхы ойлголто, үзэл бодол, удха һанаа зэргые элирхылжэ хоорондоо харисахада хэрэглэгдэдэг дохёо зангаа, дүрэм зүй, тэмдэглэгээ, дуудалга, үгэ зэргые бүхэлдэнь хамаруулһан системэ юм.

1741 ондо Солонгосто хэблэгдэһэн «Хүгшэн хитад» (몽어노걸대) гэһэн ном

Фердинанд де Соссюрынь анхалан хэлэн шудалалые кодировалон шудалжа, шэнжэлхэ ухаанай түбшэндэ асаран ниитэдэ хүргэһэн байна.

Хүнэй хэлэн

Хэлэн шэнжэлэл

Хэлэн шэнжэлэлынь хүнэй хэлые шэнжэлхэ ухаанай үүдэнһээ тайлбарилдаг хүмүүнлигэй ухаанай һалбари шэнжэлхэ ухаан юм. Хүн түрэлхитэнэй хэлэн, түүниин гарал үүдэл, мүн шанар, үүргэ, түүншэлэн дэлхэйн олон хэлэнэй бүтэсэ, тогтолсоо, хүгжэл, зүй тогтол, түрэл, хэб маягые шудалдаг шэнжэлхэ ухааные хэлэн шэнжэлэл гэнэ.

Хэлэн шэнжэлэлэй ухааниинь XIX зуунай эхин үеһээ шэнжэлхэ ухаан болон хүгжэжэ ерэһэн гэжэ үзэжэ болоно. Хэлэн шэнжэлэлэй ухаанай хүгжэлэй тоймые абажа үзэбэл хэлэн шэнжэлэлэй шудалха зүйл, һудалгаанай арга, һалбари ухаан зэргые тогтооход шэглэгдэжэ байба.

Хэлэнэй тухай шэнжэлхэ ухааные хэлэн шэнжэлэл гэдэг. Хүмүүн өөр хоорондоо харилсажа, һаналаа һолилсожо, уламаар ниигэмээ хүгжүүлжэ, урагшуулжа байдаг маша шухала хэрэглүүр болохо хэлэнэй үүдэн хүгжэжэ ерэһэн түүхын зүй тогтол, мүн шанар хэгээд хүгжэлэй ерээдүйн түлэбые хэлэн шэнжэлэл шудалдаг.

Хэлэн шэнжэлэлые гурбан үндэһэн хэһэгтэ болгон үзэдэг.

1. Хэлэн шэнжэлэлэй ударидхал
2. Хэлэн шэнжэлэлэй түүхэ
3. Юрэнхы хэлэн шэнжэлэл эдэгээр болоно.

Хэлэн шэнжэлэлэй ударидхалай зорилгонь юрэнхы хэлэн шэнжэлэлэй үндэһэн асуудалнууд, хэлэн шэнжэлэлэй гол ойлголто, шэнжэлгээнэй арга болон нэрэ томьёо зэргые шудалдаг. Хэлэн шэнжэлэлэй түүхын зорилгонь хэлэнэй тухай һургаалай түүхэдэ байһан эрдэм шэнжэлгээнэй олон дэг, шэглэл, дэлхэй дахинай нэрэтэ хэлэнэй шэнжэлэлтэдэй бүтээл, оршон үеын хэлэн шэнжэлэлдэ тэдэнэй эзэлхэ байра зэргые абажа үзэдэг. Юрэнхы хэлэн шэнжэлэлэй зорилгонь оршон үеын дэлхэй дахинай хэлэн шэнжэлэлэй гол асуудалнуудтай танилсуулхад оршодог.

Ангилал

Хэлые шудалдаг шэнжэлхэ ухаан бии болоһонһоо хойшо олон олон үзэл баримталал бии болон нарин болоһон хүгжэһөөр ерэһэн болоод тухайлбал хэлэн шэнжэлэл оршон үедэ дараахи гурбан шэглэлээр хүгжэжэ байна:

Онолой хэлэн шэнжэлэл (Theoretical linguistics)

• Танихын хэлэн шэнжэлэл (Cognitive linguistics)
• Үүдхүүр хэлэн шэнжэлэл (Generative linguistics)
• Абяалбар зүй (Phonology)
• Үг зүй (Morphology)
• Үгүүлбэр зүй (Syntax)
• Үгын санг шудалал (Lexicology)
• Удха зүй (Semantics)
• Бодито хэлэн шэнжэлэл (Pragmatics)

Тодорхойлхо хэлэн шэнжэлэл (Descriptive linguistics)

• Хүн шудалалай хэлэн шэнжэлэл (Anthropological linguistics)
• Харисуулһан хэлэн шэнжэлэл (Comparative linguistics)
• Үгын гарал судлал (Etymology)
• Түүхын хэлэн шэнжэлэл (Historical linguistics)
• Абяа зүй (Phonetics)
• Ниигэм хэлэн шэнжэлэл (Sociolinguistics)

Хабсарга хэлэн шэнжэлэл (Applied linguistics)

• Компьютер хэлэн шэнжэлэл (Computational linguistics)
• Шүүхэ эмнэлигэй хэлэн шэнжэлэл (Forensic linguistics)
• Хэлэн эзэмшэхүй (Language acquisition)
• Хэлэнэй үнэлгээ (Language assessment)
• Хэлэнэй хүгжэл (Language development)
• Хэлэнэй болбосорол (Language education)
• Хэлэн шэнжэлэлэй хүн шудалал (Linguistic anthropology)
• Мэдэрэл хэлэн шэнжэлэл (Neurolinguistics)
• Сэдьхэсэ хэлэн шэнжэлэл (Psycholinguistics)
• Найруулга зүй (Stylistics) [Linguistics]

Хэлэнэй ангилал

Дэлхэй дээрэхи хэлэнүүдые түһэтэй байдалаарынь хэд хэдэн бүлэгтэ ангилдаг. Томоохонһоонь дуридабал, Энэдхэг-Европын хэлэнүүд, Афро-Азиин хэлэнүүд, Хитад-Түбэд хэлэнүүд, Фино-Угорой хэлэнүүд, Австрали-Азиин хэлэнүүд болоно. Буряад хэлэниинь Монгол бүлэгэй Алтай хэлэнүүдэй изагуурда багтадаг.

Зохёомол хэлэн

Дэлхэйн ниитээр сүлөөтэй саадагүй хэлэлсэхэ, энхэ тайбанай зорилгоор хоёр зохёомол хэлые зохёоһон болобошье түдылэн амжалта олоогүй. Үүндэ Волапук болон Эсперанто гэһэн 2 хэлэн багтадаг. Волапук хэлэн түдылэн ниитэй хэрэглээндэ хэрэглэгдэжэ шадаагүй, Эсперанто хэлэниинь туһалха хэлэнэй үүргые одоошье гүйсэдхэжэ байна.

Амитанай хэлэн

Амитад хэлэнтэй адли байна.(зүгы, шоргоолзон, гэхэ мэтэ)

Мүн үзэхэ

• Үзэг бэшэг
• Оршуулга