Зүблэлтэ холбоото улас
Зүблэлтэ Социалис Бүгэдэ Найрамдаха Холбоото Улас (ород: Союз Советских Социалистических Республик, СССР) гү, али Зүблэлтэ холбоото улас (мүн Советскэ Союз, ород: Советский Союз, 1930-аад онуудта Совээд Соцалиис Холбоото респүүблигүүд[5]) болбол 1922 онһоо 1991 он хүрэтэр Евразида оршон тогтониһон социалис орон байгаа.
.svg)
.svg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
;_Flag_of_Kazakhstan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small}
;_Flag_of_Kyrgyzstan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
;_Flag_of_Tajikistan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small}
;_Flag_of_Turkmenistan_(1991%E2%80%931992).svg){kind=small}
Зүблэлтэ холбоото улас 15 Зүблэлтэ Бүгэдэ Найрамдаха Улас болон хэд хэдэн автономито улас, хизгаарнуудһаа тогтоһон холбооной улас байһан. Энэ холбооной улас дэлхэйн хуурай газарай зургаанай нэгэниие хамарһан 255 сая хүн зонтой ехэ империалис гүрэн байгаа. Зүблэлтэ холбоото улас үзэл һурталай хубида дэлхэйн социалис лагериин түрүүлэгшэ, сэрэг улас түрын Варшавын хэлсээнэй оронуудай гол хүсэн байһан юм.
Ородууд Ородой эзэнтэ гүрэнэй сагһаа дэлхэйн хүсэн, нүлөө ехэтэй орон болоһон болоод хожомой дэлхэйн анханай, эгээн томо социалист орон, «суперхүсэн» болохо Зүблэлтэ холбоото улас эгээн томо, эгээн шухала хэһэг болоо һэн. Энэнь уралиг, шэнжэлхэ ухаанай бүхыл һалбарита амжалта үзүүлһэн. 1991 ондо ЗСБНУХ задарһанаар Ородой Холбооной Улас байгуулагдаһан болоод энэнь Зүблэлтэ холбоото улас залгамжалагша гэжэ тоосогдодог.
Зүблэлтэ Бүгэдэ Найрамдаха Уласууд
ЗаһахаТүүхэ
ЗаһахаОктябриин хубисхал
Заһаха
СССР Ородой эзэнтэ гүрэнэй шууд залгамжалагша болон тэрэнэй газар нютагай диилэнхи хэһэгтэ оршон тогтониһон юм.
Ородой эзэнтэ гүрэн 1917 оной хубисхал, эрхэтэнэй дайн, гадаадын интервенциин нүлөөгөөр газар нютагһаан 90,000 км² нютаг, 49 сая хүн зоноо алдаа. Дайн, үлэсхэлэн, тахалһаа болон олон сая хүнээ алдаба. (185,2 саяһаа 136,9 сая) 1917 оной Октябриин хубисхалай дараа Ородой эзэн хааниие буудажа эзэнтэ гүрэнэй түүхэ түгэсһэншье тэрэниие залгамжалан СССР 1922 ондо бии бололгые тогтоһон юм. Эдэй засагай хубида 19-р зуунай дунда нюрууда очитлоо доройтоһон Россиин орониие СССР залгамжалан абаа һэн.
Зүблэлтэ Бүгэдэ Найрамдаха Уласуудай нэгэдхэл (1922—1923)
ЗаһахаРосси, Украина, Беларусь, Кавказай холбооной уласуудай (хожом 1936 ондо Азербайджан, Армени, Гүржи болон һалаһан) 1922 оной 12-р һарада байгуулһан хэрээгээр Ород улас Олон үндэһэтэн яһатанай бэе даанги, зүблэлнүүдэй засаглалтай уласуудай холбоо гү, али Зүблэлтэ Социалис Бүгэдэ Найрамдаха Уласуудай Холбоо байгуулагдаба.
Эдэ дараань:
- 1925 ондо Узбекистан, Туркмен
- 1929 ондо Таджикистан, 1936 ондо Казахстан, Киргизи
- 1939 ондо Молдави, Латви, Литва, Эстони уласуудые эзэмдэһэн.
Нэгэдхэһэн гэһэнэй ушарынь зарим уласые (эндэ Балтын оршомой оронууд, баруун Украина, баруун Беларусь) Германи-Зүблэлтын 1939 оной хуйбалдаанай утаашань мүн зарим уласай ударидалгыень урбуулха замаар (Бүгэдэ Найрамдаха Тува Арад Улас гэхэ мэтэ улас) хүсөөр бүрилдэхүүндээ оруулһан байна. ЗХУ байгуулагдаһанһаан хойшошье газар нютагаа үргэдхэхэ бодолго баримталһаар ерэһэн болон энэ бодолгонь Урда Сахалин, Курил аралнууд, Кёнигсберг зэргэ газарнуудые нэгэдхэһэнээр элиржэ байгаа.
Сталинай дэглэм (1923—1953)
Заһаха
Владимир Ильич Ленин наһа бараһанай дараа 1920-д оной дундуур засагай эрхын түлөө тэмсэл хурсадан Сталинай гансаар дарангылха дэглэм тогтожо засагай эрхэ нэгэ хүнэй гарта түблэрөө. Энэ үедэ хэрэгжэжэ эхилһэн Шэнэ Эдэй Засагай Бодолго (НЭП) һамууржа хүндэ үйлэдбэрижэхэ, хүсөөр хамтаралжуулха үйлэ ябасаар һолигдобо. Түрын бүтэсэ, үүргые коммунис нам дангаар гүйсэдхэжэ нэгэ намай, нэгэ хүнэй ударидалга ноёрхолоо. Бүхэ орон даяар хэтэ түблэрһэн ударидалгатай сэрэгэй (Дотоодо Хэрэгэй Арадай Комиссариад — НКВД) хиналтатай системэ тогтобо. 1934 онһоо улас түрын хэлмэгдүүлэлтэ эхилһэнээр мянга мянган абьяаслиг сэхээтэнүүд, сэрэг, улас түрэ, уралиг соёлой зүтгэлтэнүүд худалаар хардагдан саазалуулжа бөөнөөр хорихо хүдэлмэриин лагерь ГУЛаг руу зуу зуун мянгаараа эльгээгдэжэ ниигэмэй бүхы дабхарга айдаста абатан социалис үзэл һанаан, коммунизмын гэрэлтэ ерээдүйдэ этигэхэ этигэл алдар эхилбэ.
1941 ондо Нацис Германи этигэл эбдэн добтолжо «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн» эхилһэн бэлэй. Дайнай үедэ Сталин үндэһэнэй үсөөнхи болохо татар, хальмаг, герман, түрэгүүдые газар нютагһаань хүсөөр нүүлгэн шэлжүүлжэ байгаа. Дэлхэйн хоёрдугаар дайнда илалта байгуулһанаар СССР олон уласай табсанда үндэр нэрэ олоһон болобошье коммунис үзэл һурталые хүсөөр экспортировалан арадшалалые нухашан даража (1956 ондо Унгарта, 1968 ондо Чехословакида сэрэгээ оруулһан) байһан ба өөрынгөө орондошье олон ургалша үзэл, тодо бэшэ байдалые хаан боогдуулжа «Эмшэнэрэй хэрэг» ба «Ленинградай хэрэг» зэргэ зохёомол хэрэгүүд үүсхэн тэргүүнэй сэхээтэнүүдээ хэлмэгдүүлэн даража байба. Энэ дайнда СССР 25 сая хүн, үндэһэнэйнгээ баялигай 28,7%-иие алдажа 1172,3 тэрбум доллар зарсуулаа. Дайнай дараа ажаүйлэдбэрилгэ, дэд бүтэсэеэ һэргээхэ, хүдөө ажахые хүгжүүлхэдэ илангаяа Зүблэлтэ холбоото уласай европынхи хэһэгтэ маша ехэ хүрэнгэ оруулалта хэхэ шаардалга гараһан. Гэбэшье Гитлердэ эсэргүү дайнда холбоотон байһан оронууд эдэй засагай хубида СССР-ые гансаардуулжа улас түрэ, үзэл һурталай хубида эсэргүүсэлые зогсохо болоо һэн.
Сталинай дараахи Зүблэлтэ холбоото улас: «Хрущёвэй дулааралга» (1953—1964)
Заһаха1956 ондо Зүблэлтэ холбоото уласай Коммунис Намай (КПСС-эй) алдарта 20-р ехэ хурал дээрэ Никита Хрущев нэгэ хүниие тахин шүтэхын хоро холбогдолые элишэлэн хурса элидхэл табяаа һэн. Хрущев засагай эрхэдэ байха үедээ хэлмэгдүүлэлтые зогсоон улас арадай ажахын хүгжэлые эршэмжүүлжэ, эрхэтэдэй орон һуусын нүхэсэлые һайжаруулан, хүнгэн үйлэдбэриие хүгжүүлһэнээр улас ороной эдэй засаг, арад түмэнэй ажабайдал мэдэгдэхысэ дээшэлжэ ерэбэ. Оюунай болон материалай нөөсые зүб зохистой залһанаар олон амжалтада хүрэбэ.
Тоошобол,
- 1954 — түрүүшын атомай сахилгаан станци
- 1957 — түрүүшын хэмэл дахуул хөөргэбэ
- 1961 — сансарта анха хүн ниидэһэн зэргэ байна.
Энэнэй зэргэсээ олон уласай харилсаадашье наашатай дулаан уурал амисхал бии боложо 1963 ондо сүмэй зэбсэгые хизгаарлаха хэрээ байгуулагдажа байба. Гэбэшье намай ударидалгадахи хуушансаг (консерватив) хүсэн Хрущевые улас түрын табсанһаа зайлуулан коммунис дарангылалай системэеэ дахин тогтоожо шадаһанаар социализм «һунгадаг» маягаар оршон тогтониһон юм.
Улас түрын хубида
ЗаһахаНэгэ нам (Брежнев, тэрэниие тойрон хүреэлэгшэд) түрын эрхэдэ гаража ниитын тусай тулада нэрэтэйшье нэгэ хэһэг бүлэг хүнүүдэй тус тулада арад түмэн хүдэлмэрилжэ байба. Арадшалал хэлбэриин харагдалга байһанһаа агуулга тоталитар дэглэм байгаа.
Үзэл һурталай дайн гү, али хүйтэн дайн
Заһаха
Дэлхэй ниитэһээ хаалтатай, зохёомол социализм коммунизмын үзэл һурталда баригдаһан, олон ургалша үзэл, тодо бэшэ байдал хорёотой. 20-р зуунда үрнэһэн дайнай гол шалтагааниинь үзэл һурталһаа ехэхэн хамаарһан байдаг. Нацис Германиин хүсэрхэг армиие СССР илаһаниинь тэдэнэй нэрэ хүндые маша ехэ үсхэжэ дэлхэйдэ гол тоглогшонь СССР болоһон байба. Дараань дэлхэйн II-р дайн дүүргэһэнэй дараагаар дэлхэй үндэһэндээ 2 лагерьта хубаагдажа энэ хоёр үзэл һурталай алинь зүб болохые баталах гэһэн үйлэдэлые АНУ, СССР хоёр хэжэ байһан юм. Жэшээлбэл Юрий Гагарин сансарта анха ниидэхэдэ ниитэ америкынхид СССР-һээ ехэд эмээжэ байһан гэдэг яагаад гэбэл дэлхэйдэ эгээн түрүүшын коммунис хүн сансарта ниидэһэн ушарһаа тэдэ энэ удаада АНУ тэдэнһээ үлүү гэдэгээ баталжа шадаһангүй. Тэрэнэй дараашаһаа АНУ Һара руу ниидэһэн. 1950-яад оной үедэ СССР эдэй засаг, улас түрэ, эрдэм шэнжэлэл, болбосорол, сэрэг арми зэргээрээ АНУ-һаа холо хойнодожо байһан юм. Дэлхэй ниитээр Коммунис засаг бүрилдэжэ эхилхэ һуури табигдаба.
Мүн үзэхэ
ЗаһахаЗүүлтэ
Заһаха- ↑ Советский Союз
- ↑ на территории СССР действовало декретное время
- ↑ На момент распада в 1991 году.
- ↑ По данным последней переписи населения СССР (1989)
- ↑ Шагдаров Л.Д. Проблемы новой академической грамматики бурятского языка. — 2013. — С. 97. — 192 с.
|
Энэ богони үгүүлэлые утадхажа болоно. Энэниие дэлгэрэнгы болгожо Википеэдидэ туһалаарай. |