Лалын шажан

Лалын шажан гү, али ислам (арабаар الإسلام — «үгэ дууламгай»), гээшэ VII-дугаар зуун жэлдэ Баруун Аравида бии болоһон дэлхэйн шажан юм. Үндэһэлэгшэ — араб лүндэншэ Мухаммед (632 ондо наһа бараа) юм. Тус шажаниие шүтэгшэ зониие лала гэнэ. Лалын һургаалай һорболжо — Коран. Арюун ёһо заншалые Мухаммед тухай туужаһаа (хадис) бүридэһэн Сунна гэнэ. Лалын шажанай хуули ёһониинь шаридта агуулна. Сүмэ хиидэй албан ёһоной хэлэн — араб хэлэн юм.

Лалын шажанай гол тогтоолнуудые табан багана (аркян ад-дин) гэнэ. Эдэː

шахада — Аллах нэрэтэй ганса нэгэ бурханда этигэл, Мухаммед Аллахай элшэн байгаа гэһэн этигэл;
намаз — зальбарал;
ураза — үлдэлтэ;
закят — хандиб;
хадж — мүргэл аялал;

Лалын шажантан Аллах, ангел, арюун судар, шүүлтын үдэр, хуби заяанда этигэнэ. Лалын шажан сунни, шиит гэхэ үндэһэн урасхалтай. Этигэгшэдэй тоогоор дэлхэйн хоёрдохи томо шажан юм. 28 улас гүрэндэ лалын шажан албан ёһоной шажан мүн.

Нэрэ

Һарын хэлбэритэй мечетиин үзүүр (Констанца, Румыни)

Монголшуудай хэрэглэдэг «лала» гэхэ үгэнь түбэд хэлэнэй «лало» (түбэдөөр ཀླ་ཀློ་, kla klo; монголшолбол Буруу номтон) гэхэ үгэнһээ гаралтай буруу ойлголто болоод дэлхэйн бүхэ хэлэндэ лалын шажан, мусульман хэмээн хэлэгдэдэг.

Бурханай номнолдо харшалһан һаад, һандарал хэдэг хүнүүдые лала гэдэг. Буруу үзэлтэн гэхэдэ болохо. Энэдхэг орондо Будда бурханай хойто тээнь мусульман зон ерэжэ, Буддын үедэ байһан бүхы дасан, һүмэнүүдые һандаргаа, номуудыень галдажа, үгы болгожо, ехэ хохидол үзүүлээ. Тиимэһээ Энэдхэгтэ лала гэжэ мусульман шажантаниие нэрлэдэг.

Түүхэ

Мухаммед (610–632)

Мухаммед ангел Жабраилһаа лүндэн хүртэнэ.

Дэлхэйн гол гурбан шажанай эгээн залуу шажан хадаа лалын шажан юм. Лалын шажаниие үндэһэлэгшэ Муххамед 570 ондо Меккада (мүнөөгэй Саудай Арабай ниислэлһээ 900 км холо байрладаг арюун хото) түрөө. Тэрэ курайш омогой доторхи хашим обогһоо гарбалтай ба багаһаа үншэрэн, абга аха Абу Талибай һанаашархалгада урган бодоо. Тэрэ 25 наһандаа шэгнүүр тээхэ боложо удалгүй Абд Аль-Уззаһаа гаралтай баян, нүхэрһөө гээгдэһэн эхэнэр Хадижатай гэрлэһэн байна. Хадиджа Муххамедһааа 15 наһаар эгэшэ байһан ба тэрэнэй журамта эхэнэр, жэнхэни дүтэ туһалагша байгаа^[1].

Муххамед курайшуудай уламжалал ёһоор, жэл бүри нэгэ һара үлүү хугасаанда Меккагай ойролсоохи Хира уулын агыда даян хэдэг байгаа. Иимэ даяаншалалай үеэр тэрэнэй урда сахюусан тэнгэри Жибраил үзэгдэбэ. Тэрэ Муххамедые «Унша» гэжэ шаардахада, «Юу уншаха бэлэй ?» гэжэ Муххамед харюулба. «Хүмүүниие бүлеэн нүжинһөө бүтээһэн Бүтээгшэ Аллахайнгаа түлөө унша, үзэг бэхэдэ һурган, хүмүүнэй мэдэхэгүй зүйлыень мэдүүлжэ үгэһэн Үгөөмэр дээдэ Бурханшни тэрэ" гэбэ (96:1-5). Энэниие уншаһанай һүүлдэ Муххамед һэрэбэ.

Тэрэниие агыһаа гаража, уулын бэлдэ ерэһэн хойно тэнгэриһээ «Мухаммедаа ши хадаа Аллахай элшэн, харин би Жибраил байна» гэһэн дуу хоолой соносогдобо. Удангүй Муххамед гэртээ ерэжэ үзэжэ хараһанаа эхэнэртээ дуулгаба. Энэ тэрэнэй һамган болон үрэшэлжэ абаһан хүбүүн Зейд ибн Хариса Али хоёр эгээн түрүү дагалдагша болобо. Гэбэшье тэрэнэй зам дардан байһангүй. 619 ондо тэрэнэй түшэг тулгуури боложо байһан эхэнэр Хадижа, Абу Талиб хоёр дараалан наһа бараа^[1]. 630 ондо Меккае арюун хото гэһэн хүлеэн зүбшөөрхэ, бүхэ онгон шүтээнүүдые усадхан, ганса Бурханда этигэхэ, Каабада бүхы лалын шажантан сүмэ байгуулха тохиролсоо хэгдэбэ^[2].

Дүрбэн арюун ябадалта халифууд

632 онһоо 655 он хүрэтэр Лалын эзэнтэ гүрэнэй

Муххамед 632 оной 1 һарада Меккада мүргөөд Медина руу ябаһан юм. Энэ тэрэнэй эгээн һүүлшын гү, али һалаха ёһоной мүргэл байгаа. 632 оной 7 һарада гү, али 62 наһандаа өөдэ болобо. Муххамед өөрын залгамжалагшые нэрлэжэ амжалгүй өөдэ болоһон байна. Энэ лалын шажантад хоорондо маргаан үүсхэбэ. Маргаанда мухажирууд илажа Абу Бакр халиф болобо. Тэрэнэй һүүлдэ Омар аль-Хаттаб халифаар һууһан 634—644 оной хоорондо лалын эзэнтэ гүрэнэй ехэнхинь бүрилдэн тогтоһон юм. Һүүлдын халиф Усман ибн Аффан байгаа. Харин дүрбэдүгээр халифаар Али ибн Абу Талиб 656—661 оной хоорондо һууһан . Эдэ дүрбэн халифые лалын уламжалалда "арюун ябадалта" гээд нэрлэнэ^[3]. Энэ дүрбэнэй үедэ лалашууд арабай юртэмсые бүрин захиргаандаа оруулһан юм.

	Нэрэ	Халиф болоһон	Наһа бараһан
1	Абу Бакр	632	634 оной 8 һарын 22
2	Умар ибн аль-Хаттаб	634	644 оной 11 һарын 3
3	Усман ибн Аффан	644	656 оной 6 һарын 6
4	Али ибн Абу Талиб	656	661 оной 1 һарын 24