Марийнууд
Марийнууд (марийгаар мари, марий, мары, маре, мӓрӹ; хуушан нэрэнь: ород: черемисы, Татар: чирмешләр) — Оросой холбоото уласай финн-угор яһатан. Марийшуудай тоо 547 мянган хүн (2010). Марийнууд ехэнхидээ Марий Эл Уласта ажаһууна (хахадһаа ехэ). Ондоо марийшууд Эжэл ба Ураалай можо нютагуудаар тараана.
 | |
Ниитэ хүн зон | |
557 000 тухай[1] | |
Түблэрһэн газар орон | |
 Оросой холбоото улас:
| 547 605[2] |
 Казахстан | 4416[3] |
Хэлэн аялгуу | |
Шажан | |
Марийнуудай гол нютагынь Эжэл ба Ветлуга хоёр мүрэнэй хоорондохи зай юм.
Марий зон гурбан гол бүлэгүүдтэ хубаана: уулынхид (Эжэлэй зүүн баруун эрьедэ, Марий Элэй баруун хубида), талынхид (марий зоной ехэнхи хуби, Эжэл-Вяткын хороондохи газарта ажаһууна), зүүн марийнууд (Эжэлэй талаһаа Башкортостанда ба Ураал руу нүүһэн марий зон) — һүүлшын хоёрые түүхын ба хэлэн аялгуугай нэгэдэлэй ушар талынхи-зүүн марийшууд гэнэ. Марийшууд финн-угор бүлэгэй ураал бүлын марий (талынхи-зүүн марий) ба уулын марий хэлээр дуугарна. Ехэнхидээ үнэн алдарта шажантан. Бөө мүргэл ба монотеизмые тааруулһан Марий уламжалалта шажан мүргэл байдаг.
Гарбал
ЗаһахаЭртын түмэр галабта Эжэл-Камын ай һабада ананьино археологиин соёл (МЭҮ VIII—III зуун) бии болобо. Энэ соёлой арад түмэн коми-зырянууд, коми-пермягуудай, удмуртуудай ба марийнуудай үбгэ эсэгэнэр юм. Тус арадуудай бии бололгын үе манай эринэй I мянган жэл юм.
Марийнуудай бии бололгын нютаг хадаа — Сура ба Цивилиин адаг хоорондохи Эжэлэй баруун эрье ба нүгөө тала. Мордваһаа нүлөө абтаһан марийнуудай эсэгэ үбгэнүүд гол талаар ананьино арадай аша гуша юм.
Тус нютаг можоһоо марийнууд зүүн тээшэ Вятка мүрэн хүрэтэр ба урда тээшэ Казанка мүрэн хүрэтэр нүүбэ[5].
Бүлэгүүд
Заһаха- Уулын марийнууд
- Ойн марийнууд
- Украинын чемерисуууд (барскын черемисууд)
- Талын-зүүн марийнууд
- Талынхи марийнууд
- Зүүн марийнууд
- Белойн марийнууд
- Ураалай марийнууд
- Кунгурай марийнууд
- Улаан уфын марийнууд
- Баруун-хойто марийнууд
- Костромагай марийнууд
Тоо ба тараалга
Заһаха
Марийнуудай ехэнхи хуби Марий Эл Уласта (290 мянган хүн) ажаһууна. Томо хэһэг Кировой, Доодо Новгородой можодо ажаһууна. Эгээн томо марий диаспора Башкортостан Уласта (103 мянган хүн) байдаг. Мүн марийнууд Татарстанда (18,8 мянган хүн), Удмуртида (8 мянган хүн), Свердловскын можодо (23,8 тмянган хүн) ба Пермиин хизаарта (4,1 мянган хүн), Ханты-Мансиин автономито можодо, Челябинскын ба Томскын можодо ажаһууна[6]. Мүн марийнууд Казахстанда (4 мянган, 2009 он ба 12 мянган, 1989 он), Украинада (4 мянган, 2001 ондо ба 7 мянган, 1989 ондо), Узбекистанда (3 мянган, 1989 ондо) ажаһууна.
Хүн зоной тоололгын мэдээлэлээр марийнуудай тоо (хүн):
| 1897[7][8] | 1926[9] | 1939[10] | 1959[11] | 1970[12] | 1979[13] | 1989[14] | 2002[15] | 2010[16] | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| СССР | — | 428192 | ↗ 481587 | ↗ 504205 | ↗ 598628 | ↗ 621961 | ↗ 670868 | — | — |
| Оросой холбоото улас (Оросой эзэнтэ гүрэн, РСФСР) | 375439[17] | ↗ 428001 | ↗ 476382 | ↗ 498006 | ↗ 581082 | ↗ 599637 | ↗ 643698 | ↘ 604298 | ↘ 547605 |
| Марий Эл Улас (Марий автономито можо, Марий АССР) | — | 247979 | ↗ 273332 | ↗ 279450 | ↗ 299179 | ↗ 306627 | ↗ 324349 | ↘ 312178 | ↘ 290863 |
| Кировой можо (Вятскын губерни) | 144918[18] | ↘59741 | ↘57008 | ↘52570 | ↘51682 | ↘47910 | ↘44496 | ↘38930 | ↘29598 |
| Башкортостан Улас (Уфын губерни, Башкир АССР) | 80608[19] | ↘79298 | ↗ 90163 | ↗ 93902 | ↗ 109638 | ↘ 106793 | ↘ 105768 | ▬105829 | ↘103658 |
Хэлэн
ЗаһахаМарий хэлэнүүд ураал хэлэнүүдэй финн-угор һалаагай финн-эжэлэй бүлэгтэ агуулна.
2002 оной Бүхыорос хүн зоной тоололгын мэдээлэлээр Оросто 487 855 хүн марий хэлэнүүдээр дуугардаг, энэ тоодо марий (талын-зүүн марий) — 451 033 хүн (92,5 %) ба уулын-марий — 36 822 хүн (7,5 %). Оросой 604 298 марийнуудай дунда 464 341 хүн (76,8 %) марийгаар хэлэжэ байгаад, 587 452 хүн (97,2 %) ородоор хэлэнэ, ондоогоор хэлэбэл марий-ород хоёр хэлэтэн үргэн байна[20][21]. Марий Элэй 312 195 марийнуудай дунда 262 976 хүн (84,2 %) марийгаар хэлэнэ, энэ дунда 245 151 хүн (93,2 %) марий (талын-зүүн марий) ба 17 825 хүн (6,8 %) уулын-марий; 302 719 хүн ород хэлэгшэд (97,0 %, 2002 г.)[22][23].
См. также
ЗаһахаПримечания
Заһаха- ↑ Lewis, M. Paul (ed.) (2009). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.. Dallas, Tex.: SIL International..
- ↑ ВПН-2010. Perepis-2010.ru. the original on 2013-12-04 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-03-16 үдэртэ хандаһан.
- ↑ [1] Архивировалһан 11 таба һара 2011 оной. Загбар:Wayback
- ↑ 8. НАСЕЛЕНИЕ НАИБОЛЕЕ МНОГОЧИСЛЕННЫХ (PDF). Gks.ru. 2015-03-16 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Этнология. Учебник. Для высших учебных заведений / Э. Г. Александренков, Л. Б. Заседателева, Ю. И. Зверева и др. — М.: Наука, 1994.
- ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Данные по переписи 1897 г.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.04. Распространенность владения языками в России (2002 г.. the original on 2011-09-03 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-11-27 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.05.. the original on 2011-06-09 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-11-27 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.06.. the original on 2006-11-04 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-11-27 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.03.. the original on 2006-11-04 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-11-27 үдэртэ хандаһан.
Ном зохёол
Заһаха- Марийцы / Марийцы восточные / Марийцы горные / Марийцы луговые / Марийцы северо-западные / // Энциклопедия Республики Марий Эл / Гл. редкол.: М. З. Васютин, Л. А. Гаранин и др.; Отв. лит. ред. Н. И. Сараева; МарНИИЯЛИ им. В. М. Васильева. — М.: Галерия, 2009. — С. 519—524. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1
- Марийцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3
- Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 161
- М. В. Пенькова, Д. Ю. Ефремова, А. П. Конкка. Материалы по духовной культуре марийцев // Сборник статей памяти Юго Юльевича Сурхаско. — Петрозаводск: КарНЦ РАН, 2009. C. 376—415.
- С. В. Стариков. Марийцы (черемисы) Среднего Поволжья и Приуралья на рубеже XIX—XX веков. — Филокартия, 2009, № 4(14) — с. 2—6.