Ураал

Ураал — Зүүн Европын ба Баруун Сибириин тэгшэ газарай хоорондо нэмжыдэг Орос уласта байрладаг географиин бүһэ нютаг^[1]. Энэ бүһэ нютагай гол хубинь болбол Ураалай уула. Бүһэ нютагай урда хэһэгтэ Каспиин тэнгистэ шудхажа ородог Ураал мүрэнэй һаба газарай нэгэ хэһэг байрлана.

Газар зүй

Екатеринбургын хоорондо Европын ба Азиин хилэ

Ураал Европын ба Азиин уулзабарида байрлаад, эдэ хоёр дэлхэйн түби газарнуудай хилэ мүн^[2]. Ураалай «Шулуунай бүһэ» болон хажуугаархи Ураалай шадар нютаг хойто зүгтэ Хойто мүльһэн далайһаа урда зүгтэ Казахстанай хахад сүл газар хүрэтэр үргэлжэлээд, 2500 км зайдай Зүүн Европын ба Баруун Сибириин тэгшэ газарые хубаана.

Уламжалалай ёһоор, Ураалай уулын системэ иигэжэ хубаагдажа байна:^[3]

Мугалжар
Урда Ураал
Дунда Ураал
Хойто Ураал
Туйл шадар Ураал
Туйлай Ураал
Пай-Хой

Хубаари

Түүхын ба эдэй засагаай талаар, баруун ба зүүн талада байдаг Ураал саадахи ба Ураал шадархи нютагууд Ураалтай холбоотой байна. Баруун зүгтэ байдаг нютагуудые баһа Ураал шадар нютаг гэжэ нэрэтэй байна (ута Ураал шадар аймаг Ямал-Ненец автономито тойрогто хамаарна). Ураалда, Ураал саадада ба Ураал шадарда Ураалай экономикын бүһэ нютаг бүридэг Башкортостан Улас, Свердловскын, Челябинскын, Курганай, Оренбургын можо, Удмурт Улас ба Пермиин хизаар, Хойто экономикын бүһэ нютаг ородог Коми Уласай ба Архангельскын можын (Ненец автономито тойрог) зүүн аймагууд, болон Баруун Сибириин экономикын бүһэ нютагта ородог Тюмениин можо хамаарна. Газар зүйн талаар, Казахстанай Актюбинскын ба Костанайн можонууд Ураалда тоологдожо болоно. Заримдаа ямаршье аргаар Ураалда хамаатай Оросой холбоото уласай засаг захиргаанай нэгэжые тэмдэглэхын тулада Ехэ Ураалые илгаруулна^[4]^[5]. Оросой холбоото уласай Ураалай холбооной тойрог (УрФО) Курганай, Свердловскын, Тюмениин ба Челябинскын можонуудһаа, Ханты-Манси ба Ямал-Ненец автономито тойрогһоо бүридэнэ. УрХТ-ой болон Свердловскын можын түб Екатеринбург хотые «Ураалай ниислэл» болон «Дунда Ураалай ниислэл» гэжэ нэрлэнэ^[6].

Засаг захиргаанай нэгэжэ (түб)	Эдэй засагай бүһэ нютаг^[7]	Холбооной тойрог^[6]
Башкортостан Улас (Уфа)	Ураал	Эжэл
Челябинскын можо (Челябинск)	Ураал	Ураал
Курганай можо (Курган)	Ураал	Ураал
Оренбургын можо (Оренбург)	Ураал	Эжэл
Пермиин хизаар (Пермь)	Ураал	Эжэл
Свердловскын можо (Свердловск)	Ураал	Ураал
Тюмениин можо (Тюмень)	Баруун Сибирь	Ураал
Ханты-Манси автономито тойрог (Ханты-Мансийск)	Баруун Сибирь	Ураал
Ямал-Ненец автономито тойрог (Салехард)	Баруун Сибирь	Ураал
Удмурти Улас (Ижевск)	Ураал	Эжэл
Актюбинскын можо (Актобе)	n/a	n/a

Нэршэлэй һорболжо

Ород һууришагшадай түрүүшын контактые шэнжэлбэл, «Ураал» гэһэн нэрэ башкир хэлэнһээ гаралтай гэжэ харагдажа байна^[8]. Башкир хэлэнэй «Ураал» гэһэн топоним эртын тюрк хэлэнһээ үндэһэтэй, эрт.-тюрк *ör «үндэр, хада» холбоотой магадгүй^[9].

Байгаали

Ураал уула хэдэн үндэр бэшэ шэлэ нюрууһаа бүридэнэ. Эдэ дунда эгээн үндэр болохо 1200—1500 метрһээ үндэр хаданууд Туйл шадар (Народная уула — 1895 м), Хойто (Тельпосиз уула — 1617 м) ба Урда (Ямантау уула — 1640 м) Ураалда байна. Дунда Ураалай шэлэ нюруу маша бага, ехэбшэлэн 600—650 метрһээ үндэр бэшэ байна. Баруун ба зүүн шадар уулархаг газар ба хүбөөнөй таланууд ехэбшэлэн гүн голой хүндыгээр һэтэлэгдэнэ. Ураалай ба шадарай нютагта нуур мүрэн элдэб, Печора ба Ураал мүрэнэй эхин һорболжо байрлана. Мүрэндэ хэдэн зуун хэмэл сүнхэрэг, уһан сангууд байна. Ураалай шэлэ нюруу хуушан (һүүлшын палеозойдо бии болонхой) ба герцинэй эбхүүргэдэ байрлана.

Манарага уула
Туйл ойрохи Ураал
Иремель уула
Игнатийн агы

Уларил

Ураалай уларил хадаа юрын уулархаг газарай уларил, шииг нойтон нютаг бүри тэгшэ бэшээр унадаг юм. Баруун Сибириин тэгшэ газар хадаа — эрид таһа түби газарай (континентальна) уларилтай газар; утаригай шэглэлдэ уларилай континентальна шанарынь Баруун Сибириин тэгшэ газарһаа маша бага огсом ехэдэнэ. Баруун Сибириин уулын бүһэ нютагай уларил Баруун Сибириин тэгшэ газарай бага эрид таһа байна.

Ураал саада, шадарай нэгэ бүһэ нютагай дотор байгаалиин нүхэсэл эрид илгаатай байна. Ушар юуб гэхэдэ, Ураал шэлэ нюруу саг уларилай тодхор шэнгеэр байна. Тэдэнэй баруун талада шииг нойтон үлүүгөөр унаад, уларилынь шииглиг, зөөлэн; зүүн талада, ондоогоор хэлэбэл, Ураал саадахи талада шииг нойтон багаар унажа, уларилынь хуурай, түби газарай онсолигтой.

Амитад

Хэдэ хэдэн зуун жэлэй урда амитад мүнөөһөө баян элдэб байгаа. Газар таряалан хагалга, ан агнуури, ой модо бэлэдхэлэй үрэ дүндэ олон амитадай амидарха газар усадханхай. Зэрлиг морид, бүхэнгүүд, тоодогууд, стрепетүүд үгы болонхой. Буганууд тундра руу нүүбэ. Гэхыдээ таряалһан газар дээрэ мэрэгшэд (үхэр огтой, хээрын хулгана) тархаһан байна. Хойто зүгтэ тундрада амидардаг цаа буга байгаад, урда зүгтэ хээрын тарбаган, атаахай, могой ба гүрбэл байна. Ойдо мяхашад олон: баабгай, шоно, нохой зээхэ, үнэгэн, булган, үен, шэлүүһэн байдаг. Тэндэ мүн туурайтан амитад (хандагай, буга, боро гүрөөһэн гэхэ мэтэ), бүргэд болон зана түрэлэй (үбэлэй) шубууд байдаг. Гол мүрэн ойродо халюун болон минжэн байна. Ильменэй нөөсэ газарта толботой буга, заарта харха, минжэн, элбэнхэ, Америкын уһанай булган, Баргажанай булган байлганхай. Зундаа, Урда болон Түб Ураалда алтан гургалдай болон галһүүлтэ зэргын дуушан шубууд ниидэжэ ерэнэ^[1]^[2].

Ургамал

Ургамалай илгаа өөдэ ябахадаа харагдана. Урда Ураалда, жээшэнь, Зигальга шэлэ нюруугай хүбөөн һөөг үбһэндэ хушагдаһан гүбээ жалгатай байгаад, дээшэнь үбһэлиг талмайтай, нарһанай, хуһанай, уляаһанай ойтой. Урда хэһэгтэ, илангаяа зүүн урдада Ураалай хээрэ тала газар байрлана. Хадын ташалан дээгүүр тала нугада 60-80 см үндэрые хүрэдэг гэрэй хошоонгор, балжан гарма сэсэг, табилгана, бэелиг үбһэн, могар будаа ургана. Гол хүнды газар бургаһан, уляаһан болон харгана һөөгтэй.^[2]

Малтамал зүйлнүүд

Ураалай «гэрэлтэдэг шулуугаар» хэһэн хүшөө (XIX-XX зуун жэл, Гатчина)

Ураал хадаа элдэб янзын ашагтай малтамалнуудай эрдэни сан юм. Оросой эгээл шухала ашагта малтамалай 55 түрэлһөө 48 түрэлнүүд Ураалда байна. Зүүн Ураалда зэд колчедан хүдэрнүүд (Гайн, Сибайн, Дегтярскын, Кировградай ба Красноуральскын гарадаг газарнууд), скарн-суранзан гүрэй (Гороблагодатскын, Высокогорскын, Магнитогорскын гарадаг газарнууд), титан-суранзан гүрэй (Качканарай, Первоуральскын), оксид никелиин хүдэрнүүд (Орск-Халиловскын гарадаг газарнууд) ба хромидой хүдэрнүүд (Кемпирсайн нюруу), нүүрһэн (Челябинскын нүүрһэнэй бассейн), алтанай (Кочкарай, Берёзовскийн) ба платинын (Исэй) шороон ба үндэһэн ордон. Эндэ эгээн томо боксит (Североуральск) ба асбестын (Баженовское) гарадаг газарнууд байрлана.

Ураалай баруун ташалан ба Ураал шадарай шулуун нүүрһэнэй (Печорын, Кизеловскын нүүрһэнэй бассейн), газар тоһоной ба байгаалиин хиин (Эжэл-Ураалай газар тоһон-хиин аймаг, Оренбургын хии-конденсадай гарадаг газар), калиин дабһан (Дээдэ Камын бассейн). Илангаяа Ураалай «гэрэлтэдэг», үнэтэ, хахад үнэтэ ба гоёл шэмэглэлэй шулуугаараа (маргад, ягаан болор, аквамарин, хаша, родонит, малахит гэхэ мэтэ) алдартай байна.

Уһан зүй

Гол мүрэн Хойто мүльһэн далайн (баруун талада Печоро юа Уса мүрэн, зүүн талада Обь мүрэнэй системын Тобол, Исеть, Тура, Лозьва, Хойто Сосьва) ба Каспиин тэнгисэй (Кама, Чусовой ба Белой; Ураал мүрэн) ай һабада хамаарна. Гол мүрэн ехэбшэлэн саһанай, борооной тээжэлгэтэй.

Эгээн томо нуурнууд Дунда ба Урда Ураалай зүүн ташаланаар байрлана. (Таватуй, Аргази, Увильды, Тургояк гэхэ мэтэ; 136 м хүрэдэг эгээн гүнзэгы нуур хадаа Большое-Щучье нуур). Туйлай Ураалда заахан мүльһэтэлгын нуурнууд, Дунда Ураалда карстын нуурнууд байна.

Зүүлтэ

↑ ^1,0 ^1,1 Ural Mountains, Encyclopædia Britannica on-line
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Урал (географич). Езж Зүблэлтэ Нэбтэрхы Толи. the original on 2014-09-18 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-08 үдэртэ хандаһан.
↑ Названия гор Урала Архивировалһан 1 зургаа һара 2018 оной., Матвеев А. К. Вершины Каменного Пояса: Названия гор Урала. 2-е изд., перераб. и доп.— Челябинск: Юж.-Урал. кн. изд-во, 1990.—288 с.
↑ ТАСС: Новости Урала — Уникальный ресурс "Энциклопедия «Инженеры Урала» посетил 8-миллионный читатель
↑ Председатели палат Законодательного Собрания Свердловской области приняли участие в заседании совета межрегиональной Ассоциации «Большой Урал»
↑ ^6,0 ^6,1 Указ Президента РФ от 13 мая 2000 г. N 849 "О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе" (Decree No 849 by the President of Russia on 13 May 2000) (Russian).
↑ Ural economic region (Russian). Ехэ Зүблэлтэ Нэбтэрхэй Толи. the original on 2010-12-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-09 үдэртэ хандаһан.
↑ Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: Сократ, 2008. — С. 6. — 352 с.
↑ Статья о топониме «Урал» в Энциклопедии Челябинск

[brit-1] 1,0 ^1,1 Ural Mountains, Encyclopædia Britannica on-line

[bse-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Урал (географич). Езж Зүблэлтэ Нэбтэрхы Толи. the original on 2014-09-18 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-08 үдэртэ хандаһан.

[parts-3] Названия гор Урала Архивировалһан 1 зургаа һара 2018 оной., Матвеев А. К. Вершины Каменного Пояса: Названия гор Урала. 2-е изд., перераб. и доп.— Челябинск: Юж.-Урал. кн. изд-во, 1990.—288 с.

[4] ТАСС: Новости Урала — Уникальный ресурс "Энциклопедия «Инженеры Урала» посетил 8-миллионный читатель

[5] Председатели палат Законодательного Собрания Свердловской области приняли участие в заседании совета межрегиональной Ассоциации «Большой Урал»

[ukaz-6] 6,0 ^6,1 Указ Президента РФ от 13 мая 2000 г. N 849 "О полномочном представителе Президента Российской Федерации в федеральном округе" (Decree No 849 by the President of Russia on 13 May 2000) (Russian).

[bseecon-7] Ural economic region (Russian). Ехэ Зүблэлтэ Нэбтэрхэй Толи. the original on 2010-12-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-09 үдэртэ хандаһан.

[8] Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: Сократ, 2008. — С. 6. — 352 с.

[9] Статья о топониме «Урал» в Энциклопедии Челябинск

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]