Хитад
- Хитад гэһэн үгын хайлта энэ хуудаһада холбогдоно. Адли нэрэтэй бусад зүйлые эндэ бэдэржэ болоно.
Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас (хилбар Хитад: 中华人民共和国; уламж Хитад: 中華人民共和國; пиньинь: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó; хилбар Хитад: 中国; уламж Хитад: 中國; пиньинь: Zhōngguó) — Азиин (Еврази) түбиин дурна зүгтэ оршодог; 9.6 сая км2 газар нютагтайгаараа дэлхэйн улас оронуудһаа Росси ба Канада хоёрой арад Америктай зэргэсэжэ, 1.3 тэрбум хүнтэйгээрээ түрүүн байрада бэшэгдэдэг гээд юум юумээрээ хүшэрхэгжэһэн гүрэн мэтэ нүлөөтэй улас юм.[1][2][3] Хүн зон — 1 370 536 875 хүн үлүү.[4]
Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас 中华人民共和国
| ||||||
|
||||||
| Түрын дуулалай нэрэ: хитадаар 义勇军进行曲 «Журамта сэрэгэй марш» |
||||||
 |
||||||
| Ниислэл | Бээжэн | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Албан хэлэн | Хитад хэлэн | |||||
| Арад түмэн | 91,65% — Хитад үндэһэтэн 8,35 % — бусад арад түмэн |
|||||
| Түрэ засаг | Бүгэдэ найрамдаха улас | |||||
| - | Уласай дарга | Си Цзиньпинь | ||||
| - | ТЗ-эй дарга | Ли Кэчянь | ||||
| - | АТИХ-ын дарга | Ю Жэншэн | ||||
| Уласай хурал | Бүхэхитадай Арадай Түлөөлэгшэдэй Ехэ Хурал |
|||||
| Суверенитет | ||||||
| - | 1911 12 һара 29 үдэр | |||||
| Түүхэ | ||||||
| - | МЭҮ 221 | Хитадай нэгэдэһэн Цинь улас | ||||
| - | 1912- 1 һара 1 | ДИУ байгуулагдаба | ||||
| - | 1949-10 һара 1 | БНХАУ тунхаглагдаһан | ||||
| Дэбиcхэр газар | ||||||
| - | Бүхэлидөө | 9,640,821 км2 | ||||
| - | Уһанай процент (%) | 2,8 % | ||||
| Хүн зон | ||||||
| - | Тоосоо (2010) | 1,339,724,852 хүн[1] | ||||
| - | Хүн зоной нягтарал | 139.6 хүн/км2 | ||||
| ДНБ (ХАШТ) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $11.299 их наяд[2] (2) | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $8,382[2] (91) | ||||
| ДНБ (Нэрлэһэн) | 2011 оной тоосоо | |||||
| - | Бүгэдэ | $7.298 их наяд[2] | ||||
| - | Нэгэ хүндэ | $5,413[2] (90) | ||||
| ОТББЭ (2007) | 41.5[3] | |||||
| ХХИ (2011) |  0.687[4] (дундажа) (101) |
|||||
| Мүнгэн тэмдэгтэ | [[БНХАУ-ай юань (¥)]] (CNY) | |||||
| Сагай бүһэ | +8 | |||||
| Интернет домэйн | .cn, хоёр ханзыгаар .中国, .中國 | |||||
| Телефоной код | +86 | |||||
Түүхэ бурангы ниигэмэй үедэ өөр өөр нэрэтэй маша олон «хитад улас» ээлжэ дараалан халагдажа үнгэрһэн болоод яг одоогой газар нютаг бүхы Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас 1949 ондо байгуулагдажа, хэдэн жэл хүлеэһэнэй дараа 1971 ондо НҮБ-ын гэшүүн бүрин эрхэтэй улас боложо шадаба. Хитадууд энэ уласаа тобшоор 中国 гэжэ бэшэжэ [жунъгуо] гэжэ дуудадаг. Энэһээ тус уласай Үбэр Монгол орондо монголоор Монгол уласайхидһаа илгаатайгаар [дунда улас] гэжэ нэрлэжэ оршуулжа, «ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠦ ᠤᠯᠤᠰ» (думдаду улус) гэжэ бэшэжэ байгаа.
Нэрэ
Заһаха
Хитад хэлээр уласай нэрэнь 中国 (Чжунго) «Дунда улас» гэһэн удхатай. Чжун («дунда») гэдэгынь Нанхяад үндэһэтэнэй өөрһэдөө соёл эргэншэлэй түб гэжэ үзэхэ эртын дэбэргэн уламжалалһаа эхэтэй. Манзын Чин уласай дараагаар байгуулагдаһан бүгэдэ найрамдаха уласые Монголшууд Дундада Эргэн Улас (ᠳᠤᠮᠳᠠᠳᠤ ᠢᠷᠭᠡᠨ ᠤᠯᠤᠰ) (1911—1945) гэһэн нэрлэдэг байба. Го («улас») гэдэгынь уласай олон үндэһэтэниие нэрлэхын тулада Сунь Ятсенэй һэргээн хэрэглэһэн хуушанай хэлэжэ болоно. Одоо сагта мүн Дундада улас гэхэ нэрэшэлые монголшуудаар хэрэглүүлхые ехэд хэшээдэг болоод үбэрмонголшуудай дунда тэгжэ ярижа бэшэдэг.
Хитад гү, али Хань үндэһэтэниие Монголшууд Нанхяад гэжэ нэрлэжэ байһаниие Монголой Нюуса Тобшоһоо хаража болоно. Хитад гэһэн нэрэшэлээр Монголшууд Дунда Зуунай үеын үбгэ монгол хэлэтэн Хитан үндэһэтэниие нэрыдэдэг байгаад хожомоо Хитан үндэһэтэн Нанхяадта уусаһанай дараа тэрэ зүгэй уласуудые монгол хэлэнээ Хитад гэжэ болоо. Мүнөөнэй Бээжэндэ ниислэлээ хэжэ байһан Зүршэдэй байгуулһан Алтан уласынь Нанхяаднарһаа хэлэн соёл өөр үндэһэтэн байгаа. Тодоруулбал зүршэд хэлэниинь Алтай изагуурай манжа тунгус хэлэнэй нэгэн һалбари хэлэн юм.
Газарзүй
Заһаха
Хитадтай хилэ ниилэдэг уласууд: Монгол Улас, Ородой Холбооной Улас, Казахстан, Япон. Мүн харисангы бага уһаар Хитадай тэнгис, Япон тэнгис ойролсоо.
Үргэн уудам Хитад ороной 9,640,821 км2 талмайда байгаали олон янзаар бүрилдэн тогтобо. Баруун хилэ, хизгаарта Гималай, Каракорум, Памир, Тэнгэри Уула, Кунь-Лунь, Хүхэнуур–Түбэдэй үндэрлиг зэргэ уулархаг орон, баруун хойто хизгаараар Таклакаман, Гоби зэргэ сүлэ байдаг бол зүүн урда нютагаар Хүхэ мүрэн, Шара мүрэн гэжэ дэлхэйн хоёр томо мүрэнэй һаба газар байна. Дурна эрье, хэдэн хэдэн тэнгисээрээ Номгон далайда тулажа, нара зүб тойруулбал Вьетнам, Лаос, Бирма, Бутан, Энэдхэг, Балба, Пакистан, Афганистан, Таджикистан, Хиргис, Хасаг, Монгол, Росси, Хойто Солонгос гэһэн 14 уластай газараар хилэ залгадаг. Хитад улас өөрын хэһэг гэдэгһээ боложо Тайвань 1971 онһоо хойшо олон уластай эрхэ дутуу харилсажа байна. Мүн Энэдхэгэй харьяалжа бай уулын буйда хэдэн газар, Японой Сенкаку ольтирог, Вьетнамай газар нютагые өөрынхи гэжэ маргадаг. Тиимэһээ 1950 ондо Түбэдтэй, 1962 ондо Энэдхэгтэй, 1969 ондо СССР-тэй 1978 ондо Вьетнамтай, дайтаж байсан.
СССР-эй туршалгаар БНХАУ Хитадуудһаа үсөөн 55 нэрын арад түмэнд өөртөө заһаха эрхэтэй газар заажа үгэжэ тайтгаруулдаг хэдышье нэгэ үндэһэтэн дабамгайлһан уласай жэшээр нэгэдэмэл түрын байгууламжатай юм. Коммунис (эб хамта) улас түрын дэглэмтэй ушарһаа ганса намһаа бүхы түбшэнэй түрэ засагай ударидалгые томилжо байна. Харин эхиндээ социалис (ниигэм журамта) эдэй засагтай байжа байгаад 1978 онһоо аажамаар заха зээлиин эдэй засагта шэлжэжэ мүнөө ДНБ-ын хэмжээр дэлхэйдэ АНУ-ай дараа ородог болшохоод байна. Орон нютагаа 5 түвшэн, баһа зүг шэгэй орон гээд ойлгоходо түбэгтэй олон нэгэжэ болгон хубааһан байдагһаа нэгэдүгээр түбшэндэ 23 можо, өөртөө заһаха 5 орон, түбһөө захирдаг 4 хото, онсогой захиргаата 2 оронойе харьяалжа байна. 1,339,724,852 хүнһөө ниислэл Бээжэндэ 18 сая, түрүүн хото Шанхайда 23 саянь амидарадаг.
Уула
Заһаха
Хитадай уула шэлэдэ Тэнгэри уула, Уишань уула, Яншань уула, Бэйшань уула, Наньлингай уула, Ехэ Хянганай дабаан, Тайханшань уула, Ушань уула, Фэншань уула, Алтайн уула, Линшань уула, Алашань уула, Паньшань уула болон Гималай зэргэ байдаг. Энэһээ гадна, Хитадай 5 хайрхан гэжэ байдаг. Энэнь тухайлбал зүүн хайрхан Тайшань уула, урда хайрхан Хен шань уула, баруун хайрхан Хуашань уула, хойто хайрхан Хэйшань уула, түб хайрхан Суншань уула болоно. Хитадай үндэрлигүүд дотор Хүхэнуур Түбэдэй үндэрлиг хамагһаа нэрэтэй. Далайн нюрууһаа дундажаар 4000 тухай метртэ үргэгдэһэн энэ үндэрлигэй талмай 2 сая 500 мянган хабтагай дүрбэлжэн километр болоод, Хитадай нютаг дэбисхэрэй бараг 1/4 хубиие эзэлдэг. Хүхэ Нуур Түбэдэй үндэрлигһээ гадна Үбэр Монголой үндэрлиг, Шара Хүрьһэтэ үндэрлиг, Юньнань-Гуйчжоугой үндэрлиг байдаг.
Гол мүрэн
Заһаха
Хитад улас бол мүн гол мүрэн ехэтэй орон, Хитадай гол мүрэнүүдэй утые ниилүүлэн бодобол 430 мянган километртэ хүрэжэ, дэлхэйн бүмбэрсэгые арбаада ороожо хүрэдэг. Хитадай гол мүрэнүүд дотор Хүхэ мүрэн, Хатан гол хамагһаа нэрэтэй. Хүхэ мүрэн бол дэлхэйн 3-дахи томо мүрэн, ниитэ 6380 үлүү километр ута, Хүхэ мүрэнэй һаба газар эд уурһаар элбэг дэлбэг, уһанай хүсэнэй нөөсэнь Хитадай уһанай нөөсын 40%-е эзэлдэг болоод һаба газартань 20-оод сая гектар таряан талмай, 300 үлүү сая хүн зон һуурижан амидарадаг Хитадай хүдөө ажахын шухала нютаг болоно. Хитадай 2-дохи томо гол Хатан голой һаба газар бол Хитадай үндэһэтэнүүдэй үлгы юм. Хүхэнуур можын Баян хара уулнаас эхэ абаһан энэ голой ниитэ утань 5464 километр, Хүхэнуур, Сычуань, Ганьсу, Ниншя, Үбэр Монгол, Шаньши, Шэньши, Хэнань, Шаньдун зэргэ 9 можо өөртөө засаха аймагаар урдан үнгэржэ Бохай тэнгистэ шудхадаг. Хүхэ мүрэн, Хатан голһоо гадна Хитадта баһа дэлхэйн хамагай ута һубаг болохо Бээжэн-Ханьчжоугой һубаг байдаг. Бээжэн-Ханьчжоугой һубаг бол Хитадай эртын уһан ажахын абарга ехэ барилга болоно. Бүри эртэ манай тоололой 605-604 оной Суй Ян-ди хаанай үедэ татаһан юм. Энэ һубаг Лоуянгаар түб болгожо, хойшоо Бээжэн, үмэнэшүү Ханчжоу хүрэжэ, 1794 килoметр үргэлжэлдэг. Бээжэн, Тяньцзинь, Хэбэй, Шаньдун, Жянсү, Жэжян зэргэ можо хотоор урлан үнгэржэ, Хайхэ гол, Хуайхэ гол, Хүхэ мүрэн, Цяньтан мүрэнэй 5 ехэ гол мүрэнэй системые холбожо байдаг. Одоо энэ һубаг Хитадай урда нютагай уһые хойто нютагта татаха барилгын зүүн талын шугамай гол шугам болоод байна.
Түүхэ
Заһаха.gif)
Үмэнэхи үе
Заһаха3000 тухай жэлэй түүхэтэй хитад үндэһэтэнэй түүхын туршада олон улас гүрэн оршон тогтоножо байгаа. Монголшууд 1279 ондо бүхы хитадые нэгэдхэн Юань улас байгуулан 1368 он хүрэтэр захиржа байба Мин улас 1644 ондо унажа, манжануудай эрхэшээлдэ орон Чин гүрэн гэгдэхэ болоһониинь Хитадай нютаг дээрэхи һүүлшын эзэнтэ улас байгаа. Мүн энэ Чин гүрэниинь Хара тамхиин дайнда (1840—1842) Англида илагдаһанаар Хитадай эргүүдые баруунайхид эзэмшэжэ эхилһэн болоод тэрэндэ эсэргүү тэмсэл улас ороной үнсэгэ булан бүридэ боложо байгаа. Эсэстэнь 1911 оной сагаагша гахай жэлэй хубисхал Манзын Чин гүрэниие мүхөөжэ, 1912 ондо Хитад Уласые тунхаглаба. Гэбэшье сэрэгэй эрхэтэнүүдэй хоорондын зүршэл болон Түбэд зэргэ уласые эзэлэн түримхэйлхэ бодолгонь хүсэтэй эсэргүүсэлтэй тулгарһан гэхэ мэтэ шалтаанай уламһаа нэгэдэһэн засаг үгы болобо.[5] Ийнхүү олон жил үргэлжилсэн иргэний дайны эцэст Хитадай Коммунист Нам ялж, 1949 онд БНХАУ байгуулагдсан түүхтэй.
Оршон үе саг
ЗаһахаБНХАУ-ын түүхые тухайн үедэ ударидажа байһан хүнэйнь нэрээр Мао Зэдуний үе (1949—1978) болон Дэнь Сяопинай үе (1978—) гэжэ 2 хубаахань бии.
Мао Зэдунай үедэ БНХАУ социалис системэдэ хамрагдан, Ехэ Дэбхэрэлтын бодолгые хэрэгжүүлжэ ерэһэн болобош амжалтада хүрээгүй юм. Энэнэй уламһаа Соёлой хубисхал гаража, «хубисхалта эсэргүү» гэгдэһэн хүнүүдэй олоноорынь хороожо, улас орон даяар айдас хүйдэс ноёлһон жэлнүүд ерэһэн юм. Мао Зэдун наһа барахатай зэргэсэн энэ хубисхалшье намжажа, Мао Хуа Гуофенг залгамжалһан болобош удалгүй түрын эрхэ Дэнь Сяопиньда шэлжэбэ.
Дэнь Сяопиниин үедэ БНХАУ Коммунис Нам гэжэ ганса намай системэеэ хадагалжа үлэһэн болобошье эдэй засагаа заха зээлиин системэдэ шэлжүүлхэ алахамууд хэгдэжэ, БНХАУ оршон үетэй хүл ниилүүлэн алхаха болоо. Энэ хугасаанда хүндэ хүнгэн үйлэдбэринүүд хүгжэн, «Дэлхэйн үйлэдбэри» гэжэ нэрлээгдэхэ болотороо эдэй засагынь олошоруулһан юм. Гэбэшье улас түрын хубида сүлөөгүй байдал үргэлжэлһээр байгаа болон 1989 оной Тяньаньмэнь талмайн алалга болон 2005 оной Һалан тусгаарлахада эсэргүү хуули зэргэнь БНХАУ-ай «Нэгэ Хитад, Нэгэ Улас» бодолгын элирэл юм.
Ниигэм
Заһаха
Хүн зон зүй
Заһаха| Хитадай хүн зоной тоо (1953-2010)[6] | ||
|---|---|---|
| Он | Хүн зоной тоо | %± |
|
| ||
| 1953 | 582,603,417 | — |
| 1964 | 694,581,759 | 19.2% |
| 1982 | 1,008,175,288 | 45.1% |
| 1990 | 1,133,682,501 | 12.4% |
| 2000 | 1,265,830,000 | 11.7% |
| 2010 | 1,339,724,852 | 5.8% |
|
| ||
Хитад улас дэлхэйдэ эгээн олон хүнтэй. Эгээн ойро 2010 оной тоололгоор БНХАУ 1,370,536,875 оршон һуугшатай байба. 16,6 хубинь 15 хүрэтэрхи наһанай хүүгэд, 70,1 хуби 15-60 наһатан, 13,3% нь 60-аас дээш ахмад наһатан юм. Хүн зоной жэлэй үрэжэл 0.46% байна.[7] Дундажаар 73,18 наһалдаг.
Хэтэ үрэжэлые 1979 оной «Нэгэ хүүгэдэй бодолго»-оор болюулһан. Ядаралай хуби бууража, амижаргаанай нюруу дээшэлһэниинь һайн болобошье хүүгэд нюуха, наймаалха гэхэ мэтэ муу үрэ дагабари баһа байгаа. Түрэжэ бай хүүгэдэй эрэ эмын харисаа 105/100 боложо гажаһан болоод 2010 ондо бүри 118/100 байгаа.[8] 2013 онһоо эхэнэр нүхэрэй али нэгэниинь айлай ганса хүүгэд бол хоёр хүүгэдтэй байхые зүбшөөржэ зөөлрүүлһэн.[9]
Хитадайхин хотожожо байгаа. 1990 ондо хотын хүн зон 20% байһан бол 2007 ондо 46% хотынхин болоһон.[10] Хитадта саяһаа олон хүнтэй 160 оршом хот байгааһаа Шанхай, Бээжэн, Тяньцзинь, Гуанчжоу, Шэньжэнь, Чунцин, Ухань долоонь асанхи хүнтэй болшохоһон.[11] Араһаань Дунгуань, Чэндү, Хонконг, Нанжан, Мүгдэн, Ханьчжоу гээд олон хот нэхэжэ ябаа. Ажал бэдэржэ хүдөөһөө хото бараадһан 220 сая хүн бии.[12]
Хитад үндэһэтэнэй түрэлхи, Хитад уласай газар нютагай 45,6% эзэлһэн Дотор газарта хүн зоной 93.9% оршон һуудаг. Бээжэн-Шанхайн хүрээнэй Хитадай ехэ тала, Хонконг-Гуаньчжоу хабын урда нютагта бүри шэгүү һууришилтай. Түбэдэй ӨЗО-до эгээн һиирэг, 2,2 хүн/км2 байгаа.
Арад түмэн
Заһаха
БНХАУ арад эргэдээ хэлэн, яһан үндэһыень харгалзан 56 нэрээр хураан бүридхэдэг. Тус уласай үндэһэн хүн ам Хитад түрэлхи хэлтэй Хитад үндэһэтэн нийт хүн зоной 91.51 хубиие бүридүүлжэ, ТӨЗО ШУӨЗО хоёрһоо бусад можо, орондо хэдынээ диилэнхи олоной хубитай болоо. 70 хубинь умарад (Бээжэн багтааһан),[13] үлдсэн нь ү (Шанхайн), юэ (Хонконгийн кантон г.м), минь зэргэ аялгуутан гэхэ болобош Хитад бэшэгэй нэгэ дүрэмтэй.
Уласай үсөөн тоото арад түмэн 8,49% хубиие эзэлжэ байгааһаа 2010 оной тоололгоор 16,9 сая жуан, 10,5 сая хотон, 10,3 сая манжа, 10,0 сая уйгар, 9,4 сая мяо, 8,7 сая и гэжэ ябаһаар 3 мянган лоба, татараар гүйсэнэ.[14] Хитадууд күнзы, бомбо (дао), будда гэһэн «гурбан шажан ном»-ые эртынһээ эдеэшүүлжэ абаһан.[15] Хотон Хитадуудынь лалын шүтэлгэтэй. БНХАУ эхиндээ шажан хориглоһоншье 1980-аад онһоо хиналтатай жааханаар сүлөөлбэ.
Олон яһатанай ехэнхинь урдын тай-кадай изагуурай хэлэтэй байдаг. Бүгэдэл өөрын гэһэн хубсаһан гоёл, зан заншалаараа илгарха болобошье Хитад үндэһэтэнэй хүсэтэй нэбтэрэлтээр Хитад хэлэтэй болоод түрэлхи хэлээ гээсхээжэ байна. Түбэд-бирма бүлэгэй хэлэтэй-шарын шажаниие үүсхэгшэ түбэд, түрэг бүлэгэй хэлэн-ислам шүтэлгэтэй уйгур, хасаг, монгол бүлэгэй хэлэн-шарын шажанай уламжалалта монгол зэргэ хизгаарай арад түмэн Хитад хэлэн һурахын хамтаар өөрын түрэлхи хэлэн бэшэгээ боломжоороо хадагалжа үлэһэн.
-
наһа, эрэ эмэ субарга -
Бээжэнгэй олимпын нээлтэдэ 56 арадай хубсаһатай багашуул -
Буддын хиид -
Шанхай хото -
1956 онһоо хялбари ханзын
Хитад бэшэгтэй болоһон
Улас түрэ
Заһаха.jpg)
Хитад Улас хүнэй эрхые (Интернетдэ сүлөөтэй нэбтэрэлгэ, хэблэлэй эрхэ сүлөө, суулганай эрхэ сүлөө, хүүгэдтэй болохо эрхэ сүлөө, ниигэм байгуулха эрхэ сүлөө, шажан шүтэлгын эрхэ сүлөө) зүршэхэ, захиргаадалтын уласуудай нэгэн юм.
Хуули баталха байгуулгань Бүхы Арадай Түлөөлэгшэдэй Хурал, гүйсэдхэхэ засаглалай дээдэ байгуулгань Түрын зүблэл болоно. Хамагай дээдэ шүүхэ газар Арадай Дээдэ Шүүхэ юм. Гэбэш түрын дээдэ эрхэ мэдэл "Нам"да түблэрхэ болоод ХКН-ын тэргүүлэгшэд улас орониие ударидадаг гэхэд болоно.
1997 ондо Ехэ Британиһаа бусаажа абаһан Хонконг болон 1999 ондо Португалһаа бусаажа абаһан Макао «Нэгэ улас, хоёр системэ» гэжэ нэрлээгдэхысэ үргэн хэмжээтэй өөртөө засаха эрхэтэй.
2013 оной байдалаар БНХАУ-ай Засагай газар ба намай түрүүн албан тушаалнуудай хубаарилалта:
| Эрэмбэ | Албан тушаал | Хүн |
|---|---|---|
| 1 | БНХАУ-ай Юрэнхылэгшэ Хитадай Коммунис Намай Юрэнхы нарин бэшэгэй дарга Сэрэгэй Түб Зүблэлэй Түрүүлэгшэ |
Си Цзиньпин |
| 2 / 3 | БНХАУ-ай Түрын Зүблэлэй Юрэнхы Сайд | Ли Кэцян |
| Бүхэхитад Арадай Ехэ Хуралай Байнгын Хорооной Түрүүлэгшэ | Чжан Дэцзян | |
| 4 | БНХАУ-ай Арадай Улас Түрын Зүблэлдэхэ Бага Хурал Бүхэхитад Хорооной Түрүүлэгшэ | Юй Чжэншэн |
Хитад Коммунис Нам
ЗаһахаБНХАУ-ай Үндэһэн хуулида тусхагдаһан Хитадай Коммунис Намаар (ХКН) захиржа байна.
Хитадай Коммунис Нам 76 сая үлүү гэшүүнтэй, дэлхэйн улас түрын эгээн томо байгуулга. 2009 ондо БНХАУ байгуулагдаһанай нэгэн жаран болоходо ХКН-ай 4-дэхи үеын ударидагшад эрхэ баряад ябажа байгаашье үнгэрһэн хугасаада Хитадай улас түрын системэдэ намай лидерынь өөрын залгамжалагшые тодоруулха талаар баталгаажаһан тогтоһон арга зам гэжэ байһангүй. Мао Зэдуниие наһа бараһанай дараа тэрэнэй залгамжалагшадые түлхин Дэн Сяопин эрхэ мэдэлые гартаа адхаха болоһон. Харин Дэн Сяопин өөрынгөө залгамжалагша гэгдэжэ байһан хоёр хүниие орхин Цзян Цзэминьдэ түрын эрхээ шэлжүүлһэнэй зэргэсээ үе алгаһан Ху Цзиньтаое тогтоожо үгэһэн байдаг.
Засаг захиргаанай хуубари
ЗаһахаХитад улас мүнөөдэр можо, аймаг, хошуун, сум, гасаанай гэһэн 5 зэргэ дэбэй хорин нэгэжээр газар нютгаа шаталан хубаажа байна. I дэсын 33 нютагһаа 22-нь можо, 5-нь автономито орон (ӨЗО), 4-нь түбдэ захирагдаха хото, 2-нь онсогой захиргаата орон (ОЗО) гэһэн зүйлэй нютаг болоно. Хоёр ОЗО (Хонконг, Макао) автономито ехэ эрхэтэй. Тайваниие өөрынхи гэжэ зүдхэдэг.
| № | Нютагай нэрэ | Хитадаар | Талмай (км²) | Хүн зон (2010) | Нютагай түб | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| — можо (省) — | ||||||
| 1 | Аньхуй | ᠠᠨᠾᠦ᠋ᠢ | 安徽 | 139,700 | 59,500,510 | Хэфэй |
| 2 | Ганьсу | ᠭᠠᠨᠰᠤ | 甘肃 | 454,300 | 25,575,254 | Ланьчжоу |
| 3 | Гирин | ᠭᠢᠷᠢᠨ | 吉林 | 187,400 | 27,462,297 | Чанчунь |
| 4 | Гуандун | ᠭᠤᠸᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ | 广东 | 180,000 | 104,303,132 | Гуанчжоу |
| 5 | Гуйжоу | ᠭᠦᠢᠵᠸᠦ | 贵州 | 176,000 | 34,746,468 | Гуйян |
| 6 | Чжэцзян | ᠵᠸᠵᠢᠶᠠᠩ | 浙江 | 102,000 | 54,426,891 | Ханчжоу |
| 7 | Цзянсу | ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠦ | 江苏 | 102,600 | 78,659,903 | Нанжин |
| 8 | Цзянси | ᠵᠢᠶᠠᠩᠰᠢ | 江西 | 167,000 | 44,567,475 | Наньчан |
| 9 | Ляонин | ᠯᠢᠶᠤᠤᠨᠢᠩ | 辽宁 | 145,900 | 43,746,323 | Мүгдэн |
| 10 | Сычуань | ᠰᠸᠴᠤᠸᠠᠨ | 四川 | 485,000 | 80,418,200 | Чэнду |
| 11 | Фуцзянь | ᠹᠦᠵᠢᠶᠠᠨ | 福建 | 121,300 | 36,894,216 | Фучжоу |
| 12 | Хайнань | ᠬᠠᠶᠢᠨᠠᠨ | 海南 | 34,000 | 8,671,518 | Хайкоу |
| 13 | Хара-Мүрэн | ᠬᠠᠷᠠᠮᠦ᠋ᠷᠡᠨ | 黑龙江 | 454,000 | 38,312,224 | Харбин |
| 14 | Хэбэй | ᠾᠸᠪᠸᠢ | 河北 | 187,700 | 71,854,202 | Шицзячжуан |
| 15 | Хэнань | ᠾᠸᠨᠠᠨ | 河南 | 167,000 | 94,023,567 | Чжэнчжоу |
| 16 | Хүхэ-Нуур | ᠬᠥᠬᠡᠨᠠᠭᠤᠷ | 青海 | 721,200 | 5,626,722 | Синин |
| 17 | Хубэй | ᠬᠤᠪᠸᠢ | 湖北 | 185,900 | 57,237,740 | Ухань |
| 18 | Хунань | ᠬᠤᠨᠠᠨ | 湖南 | 210,000 | 65,683,722 | Чанша |
| 19 | Шаньдун | ᠱᠠᠩᠳᠦ᠋ᠩ | 山东 | 153,800 | 95,793,065 | Цзинань |
| 20 | Шаньси | ᠱᠠᠨ ᠰᠢ | 山西 | 156,300 | 35,712,111 | Тайюань |
| 21 | Шэньси | ᠱᠠᠨᠰᠢ | 陕西 | 205,600 | 37,327,378 | Сиань |
| 22 | Юньнань | ᠶᠦᠨᠨᠠᠨ | 云南 | 394,000 | 45,966,239 | Куньмин |
| — автономито орон (自治区) — | ||||||
| 23 | Гуанши | ᠭᠤᠸᠠᠩᠰᠢ | 广西 | 236,000 | 46,026,629 | Наньнин |
| 24 | Ниншя | ᠨᠢᠩᠰᠢᠶᠠ | 宁夏 | 66,400 | 6,301,350 | Иньчуань |
| 25 | Үбэр-Монгол | ᠥᠪᠦᠷ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ | 內蒙古 | 1,183,000 | 24,706,321 | Хүхэ хото |
| 26 | Түбэд | ᠲᠦᠪᠡᠳ | 西藏 | 1,228,400 | 3,002,166 | Һаса |
| 27 | Синьцзян | ᠰᠢᠩᠵᠢᠶᠠᠩ | 新疆 | 1,660,400 | 21,813,334 | Үрэмшэ |
| — онсогой захиргаата орон (特别行政区) — | ||||||
| 28 | Макао | 澳门 | 29 | 552,300 | Макао | |
| 29 | Хонконг | 香港 | 1,104 | 7,061,200 | Хонконг | |
| — түбдэ захирагдаха хот (直辖市) — | ||||||
| 30 | Бээжэн | ᠪᠡᠭᠡᠵᠢᠩ | 北京 | 16,800 | 19,612,368 | Бээжэн |
| 31 | Тяньцзинь | ᠲᠢᠶᠠᠨᠵᠢᠨ | 天津 | 11,305 | 12,938,224 | Тяньцзинь |
| 32 | Чунцин | 重庆 | 82,300 | 28,846,170 | Чунцин | |
| 33 | Шанхай | ᠱᠠᠩᠬᠠᠢ | 上海 | 6,341 | 23,019,148 | Шанхай |
Хотонууд
ЗаһахаХитадай ниислэл хото — 17 550 000 хүн зонтой Бээжэн юм. Ондоо ехэ хотонууд: Шанхай (хүн зон — 18 450 000 хүн), Чунцин, Тяньцзинь, Гуанчжоу.
| Эрэмбэ | Буряад нэрэ/ Ханьюй Пиньинь/ Хялбарижуулһан/ Уламжалалта |
Хүн зон | Он жэл | Зураг | Харьяалал | Бүһэ нютаг |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Чунцин Chóngqìng (simp: 重庆, trad: 重慶) |
28,846,170 | 2010 | 
|
 Хитад
|
Урда Баруун |
| 2 | Шанхай Shànghǎi (simp: 上海, trad: 上海) |
23,019,148 | 2010 | 
|
Хитад
|
Зүүн |
| 3 | Бээжэн Běijīng (simp: 北京, trad: 北京) |
19,612,368 | 2010 | Хитад
|
Хойто | |
| 4 | Чэнду Chéngdū (simp: 成都, trad: 成都) |
14,047,625 | 2010 | Хитад
|
Урда Баруун | |
| 5 | Тяньцзинь Tiānjīn (simp: 天津, trad: 天津) |
12,938,224 | 2010 | 
|
Хитад
|
Хойто |
| 6 | Гуанчжоу Guǎngzhōu (simp: 广州, trad: 廣州) |
12,700,800 | 2010 | 
|
Хитад
|
Урда Түб |
| 7 | Харбин Hā'ěrbīn (simp: 哈尔滨, trad: 哈爾濱) |
10,635,971 | 2010 | 
|
Хитад
|
Хойто Зүүн |
| 8 | Шэньчжэнь Shēnzhèn (simp: 深圳, trad: 深圳) |
10,357,938 | 2010 | 
|
Хитад
|
Урда Түб |
| 9 | Ухань Wǔhàn (simp: 武汉, trad: 武漢) |
9,785,392 | 2010 | 
|
Хитад
|
Урда Түб |
| 10 | Ханьчжоу Hángzhōu (simp: 杭州, trad: 杭州) |
8,700,400 | 2010 | 
|
Хитад
|
Зүүн |
| 11 | Шиань Xī'ān (simp: 西安, trad: 西安) |
8,467,837 | 2010 | 
|
Хитад
|
Хойто Баруун |
| 12 | Мүгдэн Shěnyáng (simp: 沈阳, trad: 瀋陽) |
8,106,171 | 2010 | Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 13 | Нанжан Nánjīng (simp: 南京, trad: 南京) |
8,004,680 | 2010 | 
|
Хитад
|
Зүүн |
| 14 | Чаньчунь Chángchūn (simp: 长春, trad: 長春) |
7,459,005 | 2010 | Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 15 | Шанцю Shāngqiū (simp: 商丘, trad: 商丘) |
7,362,472 | 2010 | 
|
Хитад
|
Урда Түб |
| 16 | Хонконг Xiānggǎng (simp: 香港, trad: 香港) |
7,103,000 | 2011 | 
|
 Хонконг
|
Урда Түб |
| 17 | Тайбэй Táiběi (simp: 台北, trad: 臺北) |
6,900,273 | 2010 | 
|
 БНХУ
|
Тайвань |
| 18 | Цзинань Jǐnán (simp: 济南, trad: 濟南) |
6,814,000 | 2010 | 
|
Хитад
|
Зүүн |
| 19 | Далянь Dàlián (simp: 大连, trad: 大連) |
6,170,000 | 2009 | 
|
Хитад
|
Хойто Зүүн |
| 20 | Тайюань Tàiyuán (simp: 太原, trad: 太原) |
4,201,591 | 2010 | Хитад
|
Хойто | |
| 21 | Шэнэ Тайбэй Xīnběi (simp: 新北, trad: 新北) |
3,893,740 | 2010 | 
|
БНХУ
|
Тайвань |
| 22 | Кунминь Kūnmíng (simp: 昆明, trad: 昆明) |
2,971,000 | 
|
Хитад
|
Урда Баруун | |
| 23 | Уси Wúxī (simp: 无锡, trad: 無錫) |
2,359,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 24 | Шицзячжуан Shíjiāzhuāng (simp: 石家庄, trad: 石家莊) |
2,280,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 25 | Чжэнчжоу Zhèngzhōu (simp: 郑州, trad: 鄭州) |
2,280,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 26 | Наньнин Nánníng (simp: 南宁, trad: 南寧) |
2,272,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 27 | Наньчан Nánchāng (simp: 南昌, trad: 南昌) |
2,229,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 28 | Чанша Chángshā (simp: 长沙, trad: 長沙) |
2,187,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 29 | Циндао Qīngdǎo (simp: 青岛, trad: 青島) |
2,160,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 30 | Ланьчжоу Lánzhōu (simp: 兰州, trad: 蘭州) |
2,072,000 | 
|
Хитад
|
Хойто Баруун | |
| 31 | Сучжоу Sūzhōu (simp: 苏州, trad: 蘇州) |
2,063,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 32 | Хэйфэй Héféi (simp: 合肥, trad: 合肥) |
1,984,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 33 | Наньчун Nánchōng (simp: 南充, trad: 南充) |
1,913,000 | .png)
|
Хитад
|
Урда Баруун | |
| 34 | Сямэнь Xiàmén (simp: 厦门, trad: 廈門) |
1,896,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 35 | Фучжоу Fúzhōu (simp: 福州, trad: 福州) |
1,860,000 | .jpg)
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 36 | Гирин Jílín Shì (simp: 吉林市, trad: 吉林市) |
1,823,725 | 
|
Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 37 | Наньян Nányáng (simp: 南阳, trad: 南陽) |
1,797,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 38 | Үрэмшэ Wūlǔmùqí (simp: 乌鲁木齐, trad: 烏魯木齊) |
1,757,000 | 
|
Хитад
|
Хойто Баруун | |
| 39 | Фошань Fóshān (simp: 佛山, trad: 佛山) |
1,739,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 40 | Гуйян Guìyáng (simp: 贵阳, trad: 貴陽) |
1,643,000 | Хитад
|
Урда Баруун | ||
| 41 | Бэньси Běnxī (simp: 本溪, trad: 本溪) |
1,600,000 | 2011 | Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 42 | Нинбо Níngbō (simp: 宁波, trad: 寧波) |
1,594,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 43 | Вэйфан Wéifāng (simp: 潍坊, trad: 濰坊) |
1,536,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 44 | Гаосюн Gāoxióng (simp: 高雄, trad: 高雄) |
1,526,420 | 
|
БНХУ
|
Тайвань | |
| 45 | Датон Dàtóng (simp: 大同, trad: 大同) |
1,492,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 46 | Аншань Ānshān (simp: 鞍山, trad: 鞍山) |
1,474,000 | 
|
Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 47 | Бугата Bāotóu (simp: 包头, trad: 包頭) |
1,442,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 48 | Нэйцзян Nèijiāng (simp: 内江, trad: 内江) |
1,406,000 | .png)
|
Хитад
|
Урда Баруун | |
| 49 | Фушунь Fǔshùn (simp: 抚顺, trad: 撫順) |
1,402,000 | 
|
Хитад
|
Хойто Зүүн | |
| 50 | Сучжоу Xúzhōu (simp: 徐州, trad: 徐州) |
1,400,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 51 | Яньтай Yāntái (simp: 烟台, trad: 煙臺) |
1,328,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 52 | Иян Yìyáng (simp: 益阳, trad: 益陽) |
1,296,000 | .png)
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 53 | Чандэ Chángdé (simp: 常德, trad: 常德) |
1,284,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 54 | Таншань Tángshān (simp: 唐山, trad: 唐山) |
1,279,226 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 55 | Лоян Luòyáng (simp: 洛阳, trad: 洛陽) |
1,265,000 |
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 56 | Мяньян Miányáng (simp: 绵阳, trad: 綿陽) |
1,189,000 | 
|
Хитад
|
Урда Баруун | |
| 57 | Хүхэ хото Hūhéhàotè (simp: 呼和浩特, trad: 呼和浩特) |
1,144,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 58 | Шаньтоу Shàntóu (simp: 汕头, trad: 汕頭) |
1,110,000 | Хитад
|
Урда Түб | ||
| 59 | Цзинчжоу Jīngzhōu (simp: 荆州, trad: 荆州) |
1,104,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 60 | Баодин Bǎodìng (simp: 保定, trad: 保定) |
1,060,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 61 | Аньян Ānyáng (simp: 安阳, trad: 安陽) |
1,058,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 62 | Лючжоу Liǔzhōu (simp: 柳州, trad: 柳州) |
1,017,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 63 | Luzhou Lúzhōu (simp: 泸州, trad: 瀘州) |
961,000 | 
|
Хитад
|
Урда Баруун | |
| 64 | Ханьдань Hándān (simp: 邯郸 trad: 邯鄲) |
951,000 | 
|
Хитад
|
Хойто | |
| 65 | Цюаньчжоу Quánzhōu (simp: 泉州, trad: 泉州) |
948,000 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 66 | Хэнян Héngyáng (simp: 衡阳, trad: 衡陽) |
904,000 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 67 | Синин Xīníng (simp: 西宁, trad: 西寧) |
871,000 | Хитад
|
Хойто Баруун | ||
| 68 | Хэнань Huáinán (simp: 淮南, trad: 淮南) |
863,135 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 69 | Инчуань Yínchuān (simp: 银川, trad: 銀川) |
861,000 | 
|
Хитад
|
Хойто Баруун | |
| 70 | Чанчжоу Chángzhōu (simp: 常州, trad: 常州) |
827,131 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 71 | Хайнань Huái'ān (simp: 淮安 trad: 淮安) |
725,381 | 
|
Хитад
|
Зүүн | |
| 72 | Ичан Yíchāng (simp: 宜昌, trad: 宜昌) |
634,568 | Хитад
|
Урда Түб | ||
| 73 | Сянян Xiāngyáng (simp: 襄阳, trad: 襄陽) |
633,173 | 
|
Хитад
|
Урда Түб | |
| 74 | Макао Àomén (simp: 澳门, trad: 澳門) |
542,400 | 
|
 Макао
|
Урда Түб | |
| 75 | Цзяи Jiāyì (simp: 嘉义 trad: 嘉義) |
|
БНХУ
|
Тайвань | ||
| 76 | Цзилун Jīlóng (simp: 基隆 trad: 基隆) |
|
БНХУ
|
Тайвань | ||
| 77 | Таоюань Táoyuán (simp: 桃园 trad: 桃園) |
_Skyline_2020_(cropped).jpg)
|
БНХУ
|
Тайвань | ||
| 78 | Синьчжу Xīnzhú (simp: 新竹, trad: 新竹) |
|
БНХУ
|
Тайвань | ||
| 79 | Тайнань Táinán (simp: 台南, trad: 臺南) |
|
БНХУ
|
Тайвань | ||
| 80 | Тайчжун Táizhōng (simp: 台中, trad: 臺中) |
|
БНХУ
|
Тайвань |
Мүн үзэхэ
ЗаһахаЗүүлтэ
Заһаха- ↑ 1,0 1,1 Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census. Stats.gov.cn. 1 November 2011 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 China. International Monetary Fund. 2012-04-18 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 3,0 3,1 АНУ-ай Тагнуулын төв газрын мэдээсэл Архивировалһан 13 таба һара 2009 оной. [Gini rankings]
- ↑ 4,0 4,1 Human Development Report 2011. United Nations (2011). 5 November 2011 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Кузьмин С. Л. Нууц Түвд орон. Тусгаар тогтнол ба эзэгнэлийн түүх. 2011. Улаанбаатар
- ↑ БНХАУ-ын хүн зоной зургаан удаагийн тоолллого
- ↑ [1]
- ↑ "The odds that you will give birth to a boy or girl depend on where in the world you live".
- ↑ "China formalizes easing of one-child policy"
- ↑ "Preparing for China's urban billion"
- ↑ "China's mega city: the country's existing mega cities".
- ↑ "China Now Has More Than 260 Million Migrant Workers Whose Average Monthly Salary Is 2,290 Yuan ($374.09)"
- ↑ "China: 400 Million Cannot Speak Mandarin"
- ↑ "Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census (No. 1)"
- ↑ Chinese Religion: A Contextual Approach
Холбооһон
Заһаха
Энэ хуудаһан Хитад Улас гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
- Посольство КНР в РФ
- Посольство России в Китае Архивировалһан 15 дүрбэ һара 2015 оной.
- Жэньминь Жибао онлайн
- Агентство Синьхуа
- Международное радио Китая
- Китайский информационный Интернет-центр
- Каталог сайтов о Китае
- Верещагин А. В., В Китае на сайте «Руниверс»
- Бугрова М. С. Соединенное Королевство и КНР в XXI веке
- Искусство Китая. Галерея изображений Архивировалһан 13 дүрбэ һара 2011 оной.
- Статьи Владимира Попова о Китае Архивировалһан 17 юһэ һара 2011 оной.