Ехэ Монгол Улас

	Ехэ Монгол Улас ;
	Эзэнтэ гүрэн
	; Ехэ Монгол Уласай газарай хубилалга
Ниислэл	Аврага, Хара Хорин, Ханбалык
Хэлэн(үүд)	монгол, түбэд, хитад, Иран, Түрэг
Шажан	Буддын шажан; Бөө мүргэл; Күнзы шажан; Дао шажан; Ислам шажан; Христын шажан
Хүн зон	100 000 000 хүн (1300 он., дэлхэйн 20 %)
Засаглалай хэлбэри	Һунгалдадаг эзэн хаанай засаг
Обог удам	Боржигон
	Ехэ Хаан
- 1206 - 1227	Чингис хаан (түрүүшын хаан)
- 1229 - 1241	Үгэдэй хаан
- 1246 - 1248	Гүюг хаан
- 1251 - 1259	Мүнхэ хаан
- 1260 - 1294	Хубилай хаан
Хуули тогтоогшо	Ехэ Хуралдай

Ехэ Монгол Улас мүн Монгол Эзэнтэ Гүрэн (1206–1405) Монголой газар нютагта байгуулагдаһан түүхын дэхэ хамагай томо үргэлжилһэн газар нютагтай эзэнтэ гүрэн юм.^[1] Хамагай хүсэрхэг үедөө 40 үлүү сая дүрбэлжэн километр газар нютагые эзэлжэ байба. Британиин түүхэшэд Британиин эзэнтэ гүрэнэй газар нютагай хэмжээнһээ Монголой эзэнтэ гүрэн түүхэдэхи хоёрдахи томо эзэнтэ гүрэн гээд тэмдэглэгдэһэн дагажа ороһон гү, али хараата түшмэг аһан улас орон, обог аймагуудай газар нютагые оруулаагүй тоосһонтой холбоотой юм. 1206 ондо Чингис хаан анхалан байгуулаһан болоод алтан үедээ Номгон далайн эргэһээ Хара тэнгис, Дунай мүрэнэй һаба газар, үмэнэдэ этгээдэд Зүүн урда Азиин болон далайн аралуудай хараат гү, али вассал оронууд, хойто зүгэдэ Хойто мүльһэн далай Енисей мүрэнэй һаба газарайа дагажа ороһон обог аймагуудай эзэмшэлые хамруулһан үргэн уудам газар нютагые эзэмшэжэ байлаа.

Ази, Европын олон арбан хото уласуудые һүнөөж хэдэн арбан сая хүниие өөрһэдэйн эрхшээлдээ оруулһан абашье Монголшуудай сэрэгэй тоо 250000-һаа хэтэршэ байһангүй. Чингис хаан түб Ази, одоогын Монгол уласай газар нютаг дахи олон арбан тархай бутархай нүүдэлшин аймагуудые нэгтэгэжэ, Зүршэдэй Алтан улас, Тангуд улас, Хорезмын эзэнтэ уласые байлдан дагуулһанаар ехэ гүрэнэй үүһэл хүгөөжэлэ эхилжээ.

Гаралга

12-р зуунай һүүлын хахад Монголой газар нютагта Хамаг Монгол, Хэрэйд, Мэргид, Татар, Найман зэргэ олон арбан нүүдэлшин аймагууд мүнхын дайн дажинтай байлаа. Хамаг Монгол аймагай ханаар 1189 ондо үргэмжэлэгдэһэн Чингис хаан улас түрэ болон сэрэг зэбсэгэй хүшээр зэрьелдээхэ аймагуудые өөртөө нэгэдхэжэ 1206 ондо Ехэ Монгол Уласые байгуулһан байна. Нүүдэлшын аймагуудай нэгэдэлые хүршэ зэрьелдээ оронууд эерэгээр хүлээжэ абаһангүй. Улмаар улас түрэ, эдэй засагай зүршэл дайн үүсэх шалтагаан боложо Чингис хаан Зүршэдэй Алтан улас, Тангуд болон Хорезм эзэнтэ уласта сэрэглэн халдажа саашалан Азербайжан, Гүржые эзэлжэ Калка голой хүбөөн дээрэ Ородой вангуудай сэрэгые бута сохёо. Тангудай эсэргүү хэһэн һүүлшын аян дайндаа Чингис хаан үбшэнөөр таалал түгэһэн болоод өөрын байгуулһан эзэнтэ уласаа хүбүүдтээ үгэhэн гэрээ орхибо.

Гол үйлэ ябадалуудай бүридхэл

1189: Хара зүрхэнэй Хүхэ нуурта Алтан, Хушир, Сача бэхи, Тайчу зэргэ Хамаг Монголой нүлөө бүхы ноёдын хуралдаан боложо, Тэмүжиные Хамаг Монголой ханда үргэмжэлжэ, Чингис хаан солые анха үгэбэ.
1206: Онон мүрэнэй эхэндэ Монгол ноёдын Ехэ хуралдай хуралдажа Ехэ Монгол улас байгуулагдаһаниие даяар олондо тунхаглан зарлажа, Тэмүжин ханиие Ехэ Хаан Чингис хаанаар үргэмжэлбэ.
1207: Монголшууд баруун хойто Хитад болон Түбэдэй зарим газар нютагые эзэлэн оршижо байһан Тангудые дайлаха аян дайниие эхэлжэ 1210 ондо Тангудын хаан бууж үгэһэнөөр Чингис хаан сэргээ гэдрэг татжээ. Тухайн үедэ Уйгарууд Ехэ Монгол уласта дагаар орожл саашдын аян дайнууд болон улас гүрэниие түбхэнүүлэхэ ажилда идэбхитэй оролсжээ.
1211: Чингис хаанай ехэ сэрэг элэһэн гобие гаталжа Алтан уласта сүмрэн оробо.Цавчаал боомтын тулалдаанаар Алтан улсын цэргийн давуу хүчтэй тулгаран анхны томохон ялалтыг байгуулав.
1218: Монголчууд Хар Кидан улсын нутагт нэвтэрч Кашгар хотыг эрхшээлдээ авчээ.
1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар Хорезмийн шах Мухаммед их дайны харангыг дэлдэв.
1219: Монголын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ.
1219–1221: Хэдийгээр умард Хятадад Алтан улстай хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж, улмаар Мухаммед шахыг устгах даалгаварыг Зэв, Сүбэдэй нарт өгчээ.
1223: Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан Калка голын хөвөөнд анх удаа Орос, Кипчакын хамтарсан цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулжээ.
1227: Чингис хаан Тангудын дайлж яваад тэнгэрт халив. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ Римэй эзэнт гүрэн болон Македоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон байв.
1229: Үгэдэй ехэ хаан оро һуужа Далай хаанаар үргэмжэлэгдэбэ.
1237:Монголчууд Бат ханы удирдлаган дор нэгдэн баруун зүгт довтолж Киевийн эсрэг дайныг эхлүүлэв.
1240: Киевэй хаанта уласуудые һандаргаба. Мүн зүүн зүгтэ Солонгосые өөр доро оруулба.
1241: Монголшууд Польшын Легница хотын дэргэдэ гү, али Легницын тулалдаанаар Польшо, Германи, Франциин хамтарһан 30 мянган хүнтэй армиие бута сохиһон байна. Мүн Шайо голой хүбөөндэ Мохиин тулалдаанаар Унгар, Хорватиин 65000 хүнтэй шигшмэл армиие бута сохёо.
1241 - 1242: Бата хаанай арми Болгариие эзэлжэ жэл бүри алба губшуур абаха болобо.
1241: Үгэдэй хаан наһа эсэһэлэжэ Европое эзэлжэ байһан сэргын жанжид, хан хүбэгүүд Ехэ хуралдайда дуудагдажа нютагай зүгэ хүлэгын жолоо залаба.
1246: Гүюг хаан, Ехэ хаанаар үргэмжэлэгдэбэ.

Зүүлтэ

↑ Morgan. The Mongols. p. 5.

Зураг

Ехэ Монгол Улас, 1207 он
Монголой Эзэнтэ Гүрэнэй хамагай уудам үе

c

[1] Morgan. The Mongols. p. 5.

[1]