Сиань

Сиань (хитадаар 西安, xī'ān) — Хитад Уласай Шэньси можын засаг захиргаанай түб, 3.9 сая (2010 оной мэдээлэлээр) хүнтэй хото. Шара мүрэнэй шудхал Вэйхэ голой хүндыдэ байрлана.

Сиань хото
Сиань хото Сиань хото
Шэньси можодо Сиань хото Шэньси можодо Сиань хото
Улас орон	БНХАУ
Можо	Шэньси можо
Можын хото	Сиань хото
Газар нютаг	9983 км²
Хүн зон (тоол.)	7 270 000 хүн (2010)
Нягтарал	1962 км/хүн
Сагай бүһэ	Хитадай саг (НЗНС+8)
Сахим газар	xa.gov.cn (хитадаар)

Баруун-Хойто Хитадай томо ажаүйлэдбэриин түб, шухала тээбэриин уулзабари (Лунхай түмэр замай үртөө, автохаргын уулзабари). Ажаүйлэдбэриин гол һалаанууд: машина бүтээлгэ (станок, хүдөө ажахын болон нэхэмэлэй машина, хүнды тоног түхеэрэмжэ, электротоног түхеэрэмжэ болон тоног түхеэрэмжын детальнууд, автомашина болон тракторнууд), хара түмэрлиг, химиин (үтэгжүүлгэ, пестицид, угаагша бодос, пластмасса гэхэ мэтэ) болон нэхэмэлэй (хүбэн утаһа ээрэхэ, хүбэн ба нооһо нэхэхэ, нэхэмэл, будаха ажаүйлэдбэри; Сианьда Хитадай эгээн томо «Сибэй» нэхэмэлэй үйлэдбэри байрлана) ажаүйлэдбэри. Арһанай, шаажанай бүтээлэй үйлэдбэрилгэ; хүнэһэнэй үйлэдбэринүүд. Хэдэн дулаанай сахилгаан станци.

Түүхэ

Сиань хадаа Хитадай томо соёлой түб; ехэ һургуули болон ондоо дээдэ һургуулинууд олон байна. Сиань хадаа Хитадай эгээ эртын хотонуудай нэгэн. Шэнэ шулуун зэбсэгэй үедэ Сианиин тойрондо Баньпо газарта (半坡) Яншао соёлые (仰韶文化) үндэһэлэгшэ таряаша обог аймагууд ажаһууба. Һүүлдэ тус нютаг Чжоугай угсаатанай гуламта болобо. Чжоу уласай үедэ (МЭҮ 1027—249) мүнөөнэй Сианиин хажууда Хао (鎬) болон Фэн (灃) эртын ниислэлнүүд байгаа. МЭҮ 202 ондо мүнөөнэй Сианиин тойрондо Хань эзэнтэ гүрэнэй Чанъань (長安) гэһэн ниислэл хото байгуулагдаба. Мүнөө эринэй эхин болотор Чанъань 300 мянган үлүү хүн зонтойгоор эртын дэлхэй даяарай эгээн томо хотонуудай нэгэн болоо (1956 ондо эхилһэн малталгын үрэ дүндэ Хань үеын хотын үлэгдэлнүүд байгаа). III-IV зуун жэлдэ Чанъань хэдэ хэдэн Хойто Хитад уласуудай ниислэл хото байгаа. 583 ондо мүнөөгэй Сианиин газар нютагта Ян Цзянь эзэн хаан Хитадай шэнэ ниислэл хото Дасин (大興) байгуулба. Һүүлдэ Дасинь Чанъань гэжэ дахин нэрлэгдэжэ, 923 он болотор ниислэл хото байгаа. 881—883 оной хоорондо хото Хуан Чао (黃巢) буһалгаашанай мэдэл доро байгаа.

Эдэй засагай ба соёлой түбүүд зүүн зүг тиишэ шэлжэһэн ушар дээрэһээ X зуунһаа хойшо хото аажамаар хуушан удхаяа алдаһан байна. XIV тус хото Сиань тойрогой (西安府) засаг захиргаанай түб боложо, тэрэ үеһөө хойшо мүнөөгэй нэрэеэ абтаба. XVII зуун жэлэй һүүл хахадһаа Сиань Шэньси можын засаг захиргаанай түб болонхой. 1936 оной 12 һарын 12-до эндэ Сианиин үйлэ ябадал (西安事變) болобо.

Хитадай арадай сүлөөлхэ арми 1949 оной 5 һарын 20-до Гоминьдангын засагай газарай сэрэгүүдые илажа хотые эзэлбэ.

Хотын архитектура

Сианиин хото түлэблэлтын һууридаа Тангын хотын тогтомол зохёон байгуулалта байна. Уран барилгын дурасхалнууд: Чжунлоу (钟楼, «Хонхын самхаг») болон Гулоу (鼓楼, «Хэнгэргын самхаг») XIV зуунай 3-дабхартай самхагууд. Шэньси можын музей (зоос, керамикын, хүрэлэй, бэшэгтэй хүшөө ба пянзануудай суглуулга). Сианиин хотын захадань Хань уласай Чанъань ниислэл хотын хэрэмэй үлэгдэл, Даяньта (大雁塔, «Ехэ зэрлиг галуунай субрага») болон Сяояньта (小雁塔, «Бага зэрлиг галуунай субрага») субарганууд (707—709), Шуньлин (顺陵) гэһэн Тангын бунхан байна.

• 
  Чанъань хотын хэрэм
• 
  Мингын үеын хотын хэрэм
• 
  Гулоу (鼓楼, «Хэнгэргын самхаг»)
• 
  Урда хаалга
• 
  Чжунлоу (钟楼, «Хонхын самхаг»)
• 
  Хонхын самхаг доро үүдэн
• 
  Даяньта (大雁塔, «Ехэ зэрлиг галуунай субрага»)
• 
  Сяояньта (小雁塔, «Бага зэрлиг галуунай субрага»)

Засаг захиргаанай хубаари

Газарай зураг
① ② ③ Бацяо Вэйян Яньта Яньлян Линьтун Чанъань Ланьтянь Чжоучжи Хусянь Гаолин ① Синьчэн ② Бэйлинь ③ Ляньху
Зэргэ	Нэрэ	Ханза	Пиньинь	Хүн зон (2009)	Талмай (км²)	Хүн зоной нягта һиирэг (хүн/км²)
Дүүргэ	Синьчэн	新城区	Xīnchéng qū	500.000	31
Дүүргэ	Бэйлинь	碑林区	Bēilín qū	750.000	22
Дүүргэ	Ляньху	莲湖区	Liánhú qū	640.000	38
Дүүргэ	Бацяо	灞桥区	Bàqiáo qū	510.000	322
Дүүргэ	Вэйян	未央区	Wèiyāng qū	500.000	261
Дүүргэ	Яньта	雁塔区	Yàntǎ qū	790.000	152
Дүүргэ	Яньлян	阎良区	Yánliáng qū	250.000	240
Дүүргэ	Линьтун	临潼区	Líntóng qū	700.000	898
Дүүргэ	Чанъань	长安区	Cháng'ān qū	980.000	1583
Дүүргэ	Гаолин	高陵区	Gāolíng qū	290.000	290
Хошуун	Ланьтянь	蓝田县	Lántián xiàn	640.000	1977
Хошуун	Чжоучжи	周至县	Zhōuzhì xiàn	670.000	2956
Хошуун	Хусянь	户县	Hù xiàn	600.000	1213