Сүрьеэ үбшэн

Үбшэнүүдэй уласхоорондын бүлэглэһэн xубаарилга (МКБ-10; ICD-10)
A15	Бактериологи гү, али гистологи аргаар баталагдаһан амисхалай эрхэтэнүүдэй сүрьеэ
A16	Бактериологи гү, али гистологи аргаар баталагдаһангүй амисхалай эрхэтэнүүдэй сүрьеэ
A17	Мэдэрэлэй системын сүрьеэ
A18	Бусад эрхэтэнүүдэй сүрьеэ
A19	Милиар сүрьеэ
ICD-10 онлайн (2019 оной ДБЭЭЗ-ын хубилбари)

Сүрьеэ үбшэн (ᠰᠥᠷᠢᠶ ᠠ < самгардяар सूर्य, sūrya — «наран») гү, али ородоор туберкулёз (лата: tuberculum «добосог») гэдэгынь Mycobacterium tuberculosis нянгаар (бактеряар) үүдхэгдэдэг, янза бүриин эрхэтэн, илангаяа уушханда үрэбсэлэй гуламта үүдхэдэг амисхалай замаар тархадаг ниигэмэй халдабарита үбшэн юм. 1882 оной 3-р һарын 24-нд Германихин эрдэмтэн Роберт Кох сүрьеэ үбшэнэй үүдхэгшые анха нээбэ. Кохой сабхансар (бацилла) гү, али сүрьеэгэй няниинь гадаада оршондо маша ехэ тэһэбэритэй (тооһондо 100 хоног, хүрьһэдэ 6 һара, уһада 150 хоног гэхэ мэтэ) удаан хугасаада хубаагдан үржэдэг (20-24 сагта нэгэ удаа) онсолготой. Сүрьеэгэй няниинь сарсамхай өөхэ тоһон ехээр агуулдаг тула физикэ-химиин хүсэн зүйлнүүд, хүшэл, шүлтэндэ тэһэбэритэй байдаг. Харин бусалгахад 10 минута, шиигтэй нүхэсэлдэ 75С хэмдэ 30 минута, наранай шууд гэрэл болон хэтэ ягаан (ультраягаан) туяада 1 сагай дотор усадхагдана.

Сүрьеэ үбшэтэй хүнэй уушханай рентген зураг.

Шалтагаан

Сүрьеэ үбшэниинь нэгэһээ нүгөөд амисхалай замаар халадбарилдаг. Уушханай хэлбэриин сүрьеэтэй үбшэтэй хүниие дуугарха, ханяаха, найтаахад эргэн тойрондонь ехэ хэмжээнэй сүрьеэгэй нян тархажа байдаг. Үбшэтэнтэй ойро байһан хүнүүд уг нян агуулһан агаараар амисхалһанаар халдабари абадаг. Шэнэ эзэнэй бэедэ нянгай үржэхэ тохоромжотой хэһэгынь уушхан юм. Уушханһаа нян шуһаар дамжан бусад эрхэтэн системэдэ ошодог. Уушханай хэлбэриин сүрьеэнь халдабаритай ба бусад эрхэтэнэй сүрьеэнь халдабаригүй. Уушханай хэлбэриин сүрьеэтэй үбшэтэнтэй ойро байгаа хүнүүд халдабари абаха боломжо ехэ байдаг (эндэ гэр бүлын гишүүд, найз нүхэд, хамта ажаллагшад гэхэ мэтэ). Сүрьеэгэй нянгай халдабари абаһан хүн болгон сүрьеэгээр үбшэлхэгүй. Энэнь хүнэй дархалалай системэ гү, али бэеын эсэргүүсэлтэй ехэхэн холбоотой. Хүмүүнэй дархалалынь үбшэн үүдхэгшэ нянгай эдэбхижэлые зогсоон удаан хугасаагаар хиналтандаа барижа байдаг. Гэбэш ямар нэгэ хүсэн зүйлэй нүлөөгөөр дархалалай системэнь һуларбал "зүүрмэглэжэ байһан" сүрьеэгэй нян эдэбхитэй үржэжэ үбшэниие үүдхэнэ.

Сүрьеэ үбшэн үүдэхэд:

• Ниигэм болон оршоной эрүүл ахын таагүй байдал
• Хоол тэжээлэй дутагдал
• ДОХ/Хүнэй дархалал хомсодолой вирусай халдабари
• Архи, тамхи, мансууруулха бодос хэрэглэхэ
• Дархалаа суларха
• Стресс
• Жэрмэһэлэлтэ
• Дагалдаха үбшэнүүдтэй байха (сахарай диабет, ходоод гэдэһэнэй шархлаа үбшэн, уушханай үбшэн, хабдар) зэргэ олон хүсэн зүйлнүүд нүлөөлдэг.

Сүрьеэ үбшэн үүдэхэд бэеын эсэргүүсэл болон халдабарилуулһан нянгай харилсан нүлөөлэл

Халдабарилуулһан нянгай тоо	Үбшэн үүдэхэ боломжо	Бэеын эсэргүүсэл
Маша ехэ	Боломжо маша ехэ	Маша муу
Олон	Болзошогүй	Муу
Сөөн	Боломжо бага	Һайн
Маша сөөн	Боломжо маша бага	Маша һайн

Шэнжэ тэмдэг

Халдабаритай гү, али уушханай хэлбэриин сүрьеэгэй үедэ элирхэ үндэһэн шэнжэ тэмдэгынь:

• 2 ба түүнһээ дээшэ долоо хоногоор ханяалгаха
• Сэр болон шуһатай сэр гараха
• Сээжээр үбдэхэ

Бусад гү, али бэеын юрэнхы шэнжэ тэмдэг:

• Бэе сусаха, амархан идардаг болохо
• Хооллохо дура багадхаха,
• Жин буураха, богони хугасаада тураха
• Һүнеэр хүлэрхэ
• Халуурха

Оншологоо

Сүрьеэ үбшэниие оношолхо аргануудые шууд ба шууд буса гэжэ хубааха болоод шууд гэдэгынь сүрьеэгэй нянг элирүүлхэ арга юм. Харин шууд буса аргань уг нянгаар үүдхэгдэһэн эмгэг өөршэлэлтэнүүдые оношолхые хэлэнэ. Шууд арга:

• Түрхэсын шэнэжэлгээ
• Үсгэбэрилхэ шэнэжэлгээ
• Эд эсэй шэнэжэлгээ
• Молекула биологиин шэнэжэлгээ

Шууд буса арга:

• Рентген шэнэжэлгээ
• Туберкулинай сорил
• Иммунологиин арга гэхэ мэтэ ороно.

Эдэгээр аргаһаа хамагай хямдар, хурдан, хилбари арга бол түрхэсын шэнэжэлгээ юм. Энэнь үбшэтэнэй һорисо/сэр, эдеэ, нугаһанай уһан, плеврын шэнгэн, шээс/-оос түрхэсэ бэлтгээд микроскопын туһалжатай сүрьеэгэй нянг элирүүлдэг шэнэжэлгээ юм.

Эмшэлгээ

Сүрьеэтэй үбшэтэниие эртэ оношолжо зүб эмшэлгээ хэбэл эдэгэрхэ боломжо үндэр ба наһа баралта бага байха боломжотой. Харин буруу эмшэлхэ, эмшэлгээ хэхэгүй бол наһа баралта үндэртэй үбшэн юм.

Сүрьеэдэ эсэргүү үндэһэн эмүүд: - Изониазид (H),Рифампицин (R), Пиразинамид (Z), Стрептомицин (S), Этамбутол (E) гэһэн 5 эм байдаг.

Эдэгээр эмүүд нян усадхаха, арюудхаха, эмэй даһал үүсхэхэһөө сэргылхэ гэһэн үндэһэн шанарые янза бүриин хэмжээгээр агуулһан байдаг тула эмэй үйлэшэлгээе нэмэгдүүлжэ, һайжаруулха зорилгоор хабсаруулан хэрэглэнэ. Сүрьеэ үбшэнэй эмшэлгээнь эршэмтэ ба үргэлжэлхэ шата гэһэн 2 хэһэгһээ тогтоно. Эршэмтэ эмшэлгээнэй шатанда 4 эм ууха ба 2 һара үргэлжэлдэг. Энэ шатада үбшэтэнэй зобюур, шэнжэ тэмдэг арилдаг. Үргэлжэлхэ шатада 2 эмые 4-6 һара хэрэглэхэ хэрэгтэй. Ушарынь эмэй арюудхаха үйлэшэлгээнэй үрэ дүндэ сүрьеэгэй үлэһэн нянг усадхажа уламаар үбшэн дахихаһаа һэргылнэ.

Сүрьеэ үбшэниие эмшэлгээе халдабари тарааха байдал болон үбшэнэй оношые үндэһэлэн 1-3 эмшэлгээнэй бүлэгтэ хубаадаг. Бүлэг тус бүритэ тохирһон эмэй хосолол хэрэглэхэ эмшэлгээнэй горомтой.

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Сүрьеэ үбшэн гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Tuberculosis (TB). Centers for Disease Control.
• Tuberculosis (TB). UK Health Protection Agency. the original on 2007-07-05 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-06-06 үдэртэ хандаһан.