Һүн
Һүн (ᠰᠦᠨ) — эмэ һүн тэжээлтэн (хүхэтэн) амитанай хүхэнэй булшархайһаа илгардаг тэжээллиг шэнгэн. Хүхэтэн амитадай эмэгшынхинь һүн илгаруулха энэ шадабаринь тэдэниие хүхэтэн амитан гэһэн тодорхойлогшо шэнжэнүүдэй нэгэн юм. Нарайхан түл амитад үндэһэн хүнэһэн тэжээлээ эдижэ шуртал һүниинь тэжээлэй гол эхэ үүсэбэри байдаг. Түрэһэнэй дараа дэлэгнэхи һүниие уураг гэдэг. Уурагынь эхэ амитанай эсэргүү бэетые нарай үрэ түлдөө дамжуулагша һүн юм. Энэнь эхэ, нарайхан хоёр түрэл бүриин үбшэнэй халдабари абаха аюлые багадхадаг.
Һүнэй түрэлнүүд:
- Һааһаар һүн —һая һаагдаад, бүлеэн зандаа байһан һүн.
- Түүхэй һүн —хөөрүүлэгдээгүй, бусалгагдаагуй һүн. Түүхэй һүнэй найралгань тухайн амитанай түрэл, зүйлһөө хамааран өөр өөр байдаг. Гэхыдээ түүхэй һүниинь юрэнхыдөө тодорхой хэмжээнэй ханаагүй тоһолиг, протейн, кальци зэргые агуулдаг. Халим, далайн гахай гэхэ мэтэ уһанай хүхэтэн амитадай һүниие газарайхитай харисуулбал маша ехэ тоһолигтой, мүн бусад хатуу тэжээллиг бодосые агуулһан байдаг.
- Хөөрэһэн һүн - бусалгаһан һүн. Һү хөөрүүлхэ — һу шэрэм тогоон соо хэжэ бусалгаха.
- Гашалһан һүн — удаан байжа, муу амтатай болоһон һүн.
- Ээдэһэн һүн — гашалаад, шалхамагтай, изармагтай болоһон һүн.[1]
- Амитанай буса гаралтай һүн гэдэг үгэнь шара буурсагай һүн, будаанай һүн, бүйлэһэнэй һүн, наргил модоной һамарай һүн гэхэ мэтэ амитанай буса гаралтай орлуулагшанарта мүн хэрэглэгдэдэг. Мүн тагтаа шубуу үрэ түлөө аманааһаа гулгижа гаргаһан шэнгэнээрээ хооллодог ба энэ шэнгэнииень таряан һүн гэжэ нэрлэдэг.
Сагаан эдеэн
Заһаха
Бусад хүхэтэн амитадай адли хүнүүдшье гэһэн нарай балшар үедээ эхинэйхигээ һүниие хэрэглэдэг. Олон угсаатан, яһатануудай хубида хүнүүд нарайхи наһанайхигаа дараа һү шэнгээжэ, болбосоруулха (Нүүрһэн уһан үл тэбшэхэ) шадабаряа алдадаг. Тиимэһээ олоншье ороной уламжалалта хоол хүнэһэндэ һүн бүтээгдэхүүн үргэн хэрэглэгдэдэгүй. Харин үдэр бүриин хоол хүнэһэндээ һүн хэрэглэдэг заншалтай газар оронууд илангаяа үнеэнэй, мүн хонин, ямаан, һарлаг, уһанай сар, морин, тэмээн гэхэ мэтын гаршуулһан амитадай һүниие үргэн хэрэглэдэг.
Олон зуунай турша үнеэнэй һүниие болбосоруулан түрэл бүриин һүн бүтээгдэхүүн хэжэ ерээ һэн. Тухайлбал сүсэгы, зөөхэй, тоһон, тараг, зайрмаг, мүн харисангы удаан хугасаанда хадгалажа болохо бисалаг (биһалаг) гэхэ мэтэ. Ажа үйлэдбэри хүгжэхэ хэрээр аарсан, шара һүнэй уураг, лактоза, үдхэрүүлһэн һүн, хуурай һүн гэхэ мэтэ һүн бүтээгдэхүүнүүд болон хүнэһэнэй нэмэлтэ тэжээлнүүд бии боложо байна.
Монголшуудай табан хушуу малайхигаа һүн, һаамые түрэл бүриин аргаар болбосоруулан хэһэн янза бүриин хүнэһэнэй бүтээгдэхүүниие хэлэнэ. Гүүнэй һүөөр айраг эһэлдэнэ. Эхын һүниие орложо шадаха түрэл бүриин амин дэмээр баялиг гүүнэй һүниие түрэл бүриин үбшэн анагааха, дархалаае һайжахуулхад нэгэ һайн гэжэ үргэн хэрэглэдэг. Энгэнэй һүөөр айраг, сэгээ эһэлдэхэһээ гадна сай һүлэжэ, аарсан бусалгажа, ааруул табидаг. Үхэрэй һүөөр сай һүлэжэ, үрэм, сүсэгы зөөхэй гаргажа, ааруул табижа, бисалаг шахажа, тараг бүрижэ эдидэг. Һүн бүтээгдэхүүниинь кальцяар баялиг ушар хүүгэдэй ехэдхэлгэ хүгжэлтэндэ һайн, ааруулынь шүдэнэй бата бэхэ шанарые һайжаруулдаг, шүдэн соорохо үбшэнһөө һэргылдэг ушар монголшууд хүнэһэндээ үргэн хэрэглэжэ ерэһэн. Хонин, ямаанай һүөөр тараг бүрижэ, сай һүлэжэ, ааруул табидаг.
Түүхэ
Заһаха,_Liegende_Kuh_--_2011_--_1526.jpg)
Амитадые гаршуулжа эхилжэ байхадаа хүнүүд анха амитанай һүниие хүнэһэндээ хэрэглэжэ эхилбэ. Үнеэнэй һүниие анха Бага Азиин оронуудта хүнүүд хэрэглэжэ эхилһэн. Энэ нютагта мүн ямаан болон хониниие МЭҮ 9000-һаа 8000 жэлэй урда гаршуулһан байна. Хонин, ямааниинь хуурай үбһэн тэжээл эдижэ, даһан зохисоһон хүхэтэн амитан болоод хибэгшэ амитан хэмээгдэдэг. Анхандаа эдэ амитадые мяхан болон арһанииень хэрэглэхэ зорилгоор гаршуулһан байжа болзошогүй юм.
МЭҮ 7000 жэлэй урда мүнөөдэрэй Турциин зарим нютагта үхэрые маллажа эхилһэн. Шэнэ шулуун зэбсэгэй үедэ Британиин аралнууд дээрэ һүниие хүнэһэндэ хэрэглэжэ байһан баримта байдаг. Европо болон Ази, Африкын зарим газар бисалаг, тоһые хэрэглэжэ эхилһэн байна.
Мүнөөдэр баруунай юртэмсэдэ үнеэнэй һүниие ажа үйлэдбэриин хэмжээндэ үйлэдбэрилжэ болбосоруулжа байна. Хүгжэлтэй оронуудта арилжаанай зорюулалтатай һүнэй шэглэлэй фермэнүүд автомат тоног түхөөрэмжэнүүдые хэрэглэһэнээр һүнэй заха зээлиин диилэнхиие хангажа байна. Тухайлбал Хара тарлан мэтын үндэр һүнэй гарсатай янза бүриин үүлдэрнүүд һүнэй үйлэдбэрилэлдэ ашаглагдажа байна. АНУ-ай һүнэй шэглэлэй үхэрэй 90%-нь, мүн Ехэ Британида 85%-нь Хара тарлан үүлдэрэй үхэр байна. Һүн, һүн бүтээгдэхүүн үйлэдбэрилэлээр Энэдхэг, тэрэнэй дараа АНУ болон Шэнэ Зеланд орожо байна.
Үхэрэй һүнэй үйлэдбэрилгэ
Заһаха
2011 ондо эгээн томо үйлэдбэрилэгшэ уласууд.[2]
| Дугаар | Улас | Һүнэй үйлэдбэрилгэ, тонно |
|---|---|---|
| 1 |  Америкын Нэгэдэһэн Улас |
84 189 067 |
| 2 |  Энэдхэг |
42 890 000 |
| 3 |  БНХАУ |
35 574 326 |
| 4 |  Оросой холбоото улас |
31 915 000 |
| 5 |  Германи |
28 402 772 |
| 6 |  Бразил |
26 944 064 |
| 7 |  Франци |
24 373 700 |
| 8 |  Шэнэ Зеланд |
15 618 288 |
| 9 |  Нэгэдэһэн Хаанта Улас |
14 023 000 |
| 10 |  Польшо |
12 096 005 |
| 11 |  Турк |
11 279 340 |
Бусад амитад
Заһаха
Үнеэнһөө гадна дараахи амитадай һүниие хүнэһэндэ хэрэглэдэг:
Росси болон Шведтэ хандагайн һүниие бага зэргэ хэрэглэдэг. Элжэг болон адуунай һаам (һүн) эгээн бага тоһолигтой бол харин Далайн хабанай һүн 50%-һаа дээшэ тоһолигтой байдаг байна.
Халимай һүниинь хэды хүнэй хүнэһэндэ хэрэглэгдэдэггүйшье эгээн үндэр тоһолигтой һүнэй нэгэ юм байна. Энэнь дундажаар 10.9% уураг, 42.3% өөхэн тоһон, 2.0% нүүрһэн-уһан агуулдаг ба 4.43 кКал/грамм калоритай.
Хүнэй һүниие мэдээжэ арилжаанай зорилгоор гү, али ажа үйлэдбэриин хэмжээндэ үйлэдбэрилэнэ гэжэ үгы. Гэхыдээ хандибай маягаар хүнэй һүниие суглуулжа бэеын хүгжэл дорой, ядаруу нарай хүүгэдтэ хэрэглүүлхэ зорилгоор ашагладаг.
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. (2004) Буряад зоной урданай hyyдал байдалай тайлбари толи. Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл. 99 х.
- ↑ По данным Продовольственной и сельскохозяйственной организации ООН, http://faostat3.fao.org/home/index.html Архивировалһан 1 дүрбэ һара 2013 оной. FAOSTAT]
