Далай

Далай (ᠳᠠᠯᠠᠢ) — түби газар, хуурай газарнуудые хүреэлжэ дэлхэйн бүмбэрсэгэй гадаргые бүтээжэ бүрхэхэ оршодог уһан дабхарга юм. Далай гэдэгынь Дэлхэйн уһан мандалай үндэһэн хэһэг болохо ехэхэн хэмжээнэй, үндэр дабһатай уһан юм. Ойролсоогоор Дэлхэйн гадаргын 71 % гү, али 361 сая дүрбэлжэн км талмай эзэлнэ. Эна таһаралтагүй үргэлжэлһэн уһан гү, али далайе хэд хэдэн далай, мүн бишыхан тэнгисүүдтэ хубаадаг байна. Далайн талаһаа үлүү хубинь 3,000 метрһээ үлүү гүнтэй, уһанай дабһажалтань 30 — 38 ппт-д (ppt) хэлбэлзэхэ ба дундажаар 35 ппт (3.5 %) байна.

Юрэнхы шэнжэ

Дэлхэйн далай хэд хэдэн далайһаа бүридэхэ, хоорондоо холбоотой үндэр дабһажалтатай уһанай бэетые бүгэдые нэгэдхэн Дэлхэйн далай гү, али Гадаада далай гэжэ нэрлэнэ.^[1]^[2] Хоорондоо харисангы сүлөөтэй уһан һолилсоо хэдэг, таһаралтагүй үргэлжэлһэн Дэлхэйн далай гэдэг энэ ойлголтонь далай шудалалай үндэһэн тулгуури ойлголто болоно.^[3] Түби, аралнуудай тогтолсоо (ольтирог) зэргэнь Дэлхэйн далайе хубааха үндэһэн шалгуур болоно. Дэлхэйн далайнь Номгон, Атлантын, Энэдхэгэй, Хойто мүльһэн (уг далайе мүн Атлантын далайн нэгэ тэнгис гэжэ тоосодог) ба Урда далай (уг далайе заримдаа Номгон, Атлантын, Энэдхэгэй далайн урда хэһэг гэжэ үзэхэнь бии) гэһэн далайнуудта хубаагдана. Номгон далай ба Атлантын далайе экваторын бүһээр хойто ба урда гэжэ хубаадаг байна. Далайн багабтар хэһэгые тэнгис, булан, тохой гэхэ мэтээр нэрлэнэ. Эхэ газар дээрэ, далайтай холбогдоогүй дабһажалтатай, бага хэмжээнэй уһанай бэенүүд байха ба энэниие тэнгис, нуур гэхэ мэтээр нэрлэнэ (жэшээлбэл, Арал тэнгис, Ехэ дабһата нуур зэргэ). Эдын заримые тэнгис гэжэ нэрлэдэг болобошье үнэндөө дабһата нуур юм.

Далай Дэлхэйн гадаргын ¾-ые бүрихэхэ тула биомандалда ехэ хэмжээгээр нүлөөлнэ. Далайн уһанай ууршалтань шииг эхэ үүсбэри ба уламаар энэнь уларил, һалхинай шэглэлдэ онсогой нүлөөтэй. 3 тухай тэрбум жэлэй урда далайда амидарал бии болоо һэн.

Физикын шэнжэ шанар

Атлантын далай дээгүүр үүлэн ургана

Дэлхэйн далайн эзэлхэ талмайнь 361 сая кв. км^[4], эзэлхүүниинь ойролсоогоор 1.3 тэрбум куб км.^[5], дундажа гүниинь 3,790 метр болоно.^[4] Далайн тэн хахадһаа үлүүнь 3,000 метрһээ үлүү гүн.^[2] Дэлхэйн гадаргын 66%-ые 200 метрһээ үлүү гүнтэй уһан бүтээжэ бүрхэхэ байдаг байна^[6] Энэ тоондо Каспиин тэнгис зэргэ далайтай холбогдоогүй тэнгэсүүдые тоосоогүй болоно.

Дэлхэйн уһан мандалай ниитэ массань 1.4 ∙ 10²¹ киллограмм, Дэлхэйн ниитэ массын 0,023%-ые эзэлнэ. Уһан мандалай 2 % сэбэр уһан болон үлэхэ хэһэгынь дабһатай уһан (диилэнхинь далайн уһан) юм.

Үнгэ

Тэнгэриин хүхэ үнгэ далайн уһанда туһаһанһаа далай сэнхир үнгэтэй харагдадаг гэжэ хүнүүд бододог байна. Уһаниинь сайбар сэнхир үнгэтэй болобошье ехэхэн хэмжээнэй уһан байгаа тохёолдолдо уг сэнхир үнгые хараха боломжотой байна. Тэнгэриин үнгэ уһанай үнгэдэ нүлөөлхэ болобошье, гол шалтагаан бэшэ юм.^[7] Гол шалтагааниинь уһанай молекул наранай гэрэлэй улаан фотоные шэнгээдэгтэй холбоотой байна.^[8]

Туяарал

Уһан сэрэгүүд, далайшад далайн уһан гэрэлтэн туяардагые тэмдэглэн үлдээһэн байдаг. Һүниин сагта энэ үзэгдэл аласһаа тодо ажаглагдана. 2005 ондо эрдэмтэд анха удаа энэ үзэгдэлые гэрэл зурагта буулган абаһан ба^[9] энэниие биолюмнесценциин үзэгдэлээр тайлбарилжа байна.

Хии

Далайн хиин шэнжэ шанарнууд ^[10]^[11]^[12]
Хии	Далай уһанай агууламжа, массаар (сая нэгэ хэһэгтэ)	% Уусаһан хии, эзэлхүүнээр
Нүүрһэнхүшэлэй хии (CO₂)	64 to 107	15%
Азот (N₂)	10 to 18	48%
Хүшэлтүрэгшэ (O₂)	0 to 13	36%

Шудалга

Далайн оёорой онсолиг. (1995, АНУ-ай Далай, агаар мандал шудалалай байгуулга)

Далайн оёор, уһан доорохи оршоной шудалга хэхэ боломжо оршон үедэ бүридэжэ байна. Далайн хамагай гүн хэһэг Номгон далайн Марианай хотогор юм. Гүниинь 10,923 метр хүрэнэ.^[13] Уг хотогорой шудалалые 1951 ондо Англиин "Челленджер II" хүлэгэйхи хэһэн ба 1960 ондо хоёр хүн жолоодоһон "Трести" шумбагша ("Trieste") хотогорой оёордо хүрэһэн байна.

Далайн оёорой ехэнхи хэһэг шудалагдаагүй, зураглагдаагүй байна. 1995 ондо хэгдэһэн геофизикын хүндын хүсэнэй шудалгын үрэ дүндэ Дэлхэйн далайн 10 км-һээ ехэ гүнтэй хотогорнуудые зураглаһан байна.

Уларилда нүлөөлхэнь

Термохалин эрьелтэ

Далайн урасхалынь Дэлхэйн уларилда гол нүлөө үзүүлнэ. Далайн уһаниинь дулаан болон хүйтэн агаар, хур тундасые эхэ газарай эрьедэ хүргэнэ. Антарктидын циклтэ урасхалынь хэд хэдэн далайн уһанай урасхалые уулзабари болоно.

Эдэй засагай ажа холбогдол

Далайн тээбэринь дэлхэйн худалдаанда гол үүргэ гүйсэдхэнэ. Энэһээ гадна далайнь хүнэһэнэй маша томо эхэ булаг юм. Энэнэй нэгэ жэшээнь загаһан агнуурай ажахы болоно.

Зүүлтэ

↑ «Ocean Архивировалһан 3 гурба һара 2007 оной.». The Columbia Encyclopedia. 2002. New York: Columbia University Press
↑ ^2,0 ^2,1 «Distribution of land and water on the planet». UN Atlas of the Oceans
↑ Spilhaus, Athelstan F. 1942 (Jul.). «Maps of the whole world ocean.» Geographical Review (American Geographical Society). Vol. 32 (3): pp. 431-5.
↑ ^4,0 ^4,1 The World's Oceans and Seas. Encarta. the original on 2006-02-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-03 үдэртэ хандаһан.
↑ Qadri, Syed (2003). Volume of Earth's Oceans. The Physics Factbook. 2007-06-07 үдэртэ хандаһан.
↑ Drazen, Jeffrey C.. Deep-Sea Fishes. School of Ocean Earth Science and Technology, University of University of HawaiЗагбар:Okinai at Mānoa. the original on 2012-05-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-06-07 үдэртэ хандаһан.
↑ BAD PHYSICS: Misconceptions spread by K-6 Grade School Textbooks
↑ Braun, C. L. and Smirnov, S. N. (1993) Why is water blue? Архивировалһан 25 таба һара 2019 оной. J. Chem. Edu. 70, 612.
↑ Mystery Ocean Glow Confirmed in Satellite Photos, By Robert Roy Britt, LiveScience Managing Editor, October 4, 2005.
↑ Dissolved Gases other than Carbon Dioxide in Seawater (PPT). soest.hawaii.edu. 2014-05-05 үдэртэ хандаһан.
↑ Dissolved Oxygen and Carbon Dioxide (PDF). chem.uiuc.edu. the original on 2014-06-12 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-03 үдэртэ хандаһан.
↑ Anthoni, Floor. Composition of seawater. Seafriends.org.nz. 2014-05-05 үдэртэ хандаһан.
↑ Ocean Studies - RAIN

Холбооһон

Ocean Explorer - An educational and reference resource from NOAA
Oceanography Image of the Day - from the Woods Hole Oceanographic Institution
Ocean Motion - Educational reference and data resource from NASA
NOS Data Explorer Архивировалһан 21 арбан хоёр һара 2008 оной. - A portal to obtain NOAA National Ocean Service data
Science taps into ocean secrets
Why is the ocean salty? Архивировалһан 18 дүрбэ һара 2001 оной.
Intergovernmental Oceanographic Commission
Oceana - Protecting the World's Oceans
CORE - Consortium for Oceanographic Research and Education Архивировалһан 31 арбан хоёр һара 2007 оной.
NOPP - National Oceanographic Partnership Program
NOSB - National Ocean Sciences Bowl
CoML - Census of Marine Life
World Ocean Observatory
Greenpeace Defending our Oceans Архивировалһан 6 юһэ һара 2008 оной.
The Last Days of the Ocean, a Mother Jones special report on the state of the ocean
The Ocean Project
Ocean Voyager, a five-part journey to save the seas, created by Mother Jones magazine
The Ocean Conservancy - Advocates for Wild, Healthy Oceans
NOAA DChart Архивировалһан 25 арбан хоёр һара 2007 оной. - Plot and download ocean data from your browser or Google Earth
UN Atlas of the Oceans
American Fisheries Society
Cousteau Society Архивировалһан 16 арбан хоёр һара 2006 оной.
Marine Environmental Research Institute Архивировалһан 16 арбан хоёр һара 2007 оной.
NOAA National Fisheries
NOAA National Ocean Service
Ocean Alliance
Ocean Futures Society
National Office for Integrated and Sustained Ocean Observations
One Fish Архивировалһан 13 найма һара 2006 оной.
Blue Ocean Institute Архивировалһан 5 нэгэ һара 2009 оной.
Seas the Day
Changing Currents: Charting a Course of Action for the Future of Oceans Архивировалһан 7 найма һара 2007 оной.
Shuttle Views the Earth: Oceans from Space
World Ocean Day - Celebrate our World's Ocean! Архивировалһан 16 таба һара 2008 оной.

Дэлхэйн далайнууд
Атлантик далай · Номгон далай · Урда далай · Хойто мүльһэн далай · Энэдхэг далай

[1] «Ocean Архивировалһан 3 гурба һара 2007 оной.». The Columbia Encyclopedia. 2002. New York: Columbia University Press

[UNAoO-2] 2,0 ^2,1 «Distribution of land and water on the planet». UN Atlas of the Oceans

[3] Spilhaus, Athelstan F. 1942 (Jul.). «Maps of the whole world ocean.» Geographical Review (American Geographical Society). Vol. 32 (3): pp. 431-5.

[encarta-4] 4,0 ^4,1 The World's Oceans and Seas. Encarta. the original on 2006-02-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-03 үдэртэ хандаһан.

[5] Qadri, Syed (2003). Volume of Earth's Oceans. The Physics Factbook. 2007-06-07 үдэртэ хандаһан.

[6] Drazen, Jeffrey C.. Deep-Sea Fishes. School of Ocean Earth Science and Technology, University of University of HawaiЗагбар:Okinai at Mānoa. the original on 2012-05-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-06-07 үдэртэ хандаһан.

[7] BAD PHYSICS: Misconceptions spread by K-6 Grade School Textbooks

[8] Braun, C. L. and Smirnov, S. N. (1993) Why is water blue? Архивировалһан 25 таба һара 2019 оной. J. Chem. Edu. 70, 612.

[9] Mystery Ocean Glow Confirmed in Satellite Photos, By Robert Roy Britt, LiveScience Managing Editor, October 4, 2005.

[soest.OCN623-10] Dissolved Gases other than Carbon Dioxide in Seawater (PPT). soest.hawaii.edu. 2014-05-05 үдэртэ хандаһан.

[uiuc.L23-11] Dissolved Oxygen and Carbon Dioxide (PDF). chem.uiuc.edu. the original on 2014-06-12 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-04-03 үдэртэ хандаһан.

[sea.water-12] Anthoni, Floor. Composition of seawater. Seafriends.org.nz. 2014-05-05 үдэртэ хандаһан.

[13] Ocean Studies - RAIN

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]