Улаан-Үдэ

Улаан Үдэ
ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ
Улаан Үдэ; ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ
	— бүгэдэ найрамдаха уласһаа захирха хото —
	ород: Улан-Удэ
Улаан Үдэ
	Skyline of Улаан Үдэ; ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ
; Һүлдэ туг	; Һүлдэ тэмдэг
	Буряад орон дахи Улаан Үдэ хотоБуряад орон дахи Улаан Үдэ хото
Улас орон	ОХУ
БНУ	Файл:.png Улаан Үдэ
Хороо (3)	Нэрэ бүхы гурбан хороотой.
Газар нютаг	347,6 км²
Газарай байса	д.т.д. 500 м
Хүн зон	2013 ондо 416 079 хүн
Хүн зон (бүүг.)	416 079 хүн
Арад түмэн	73.1% - ород, 21.4% - буряад
Нютагай олон	Улаан Үдынхин, Улаан Үдынхид
1666 он	Ород сэрэгын үбэлжөө боһоһон
Хотын дарга	Игорь Шутенков
Сагай бүһэ	Эрхүүгэй саг
Телефоной_код	+7 3012
Шууданай индекс	6700xx
Автомашин	03
Сахим газар	[1] (ородоор)

Улаан Yдэ (ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠦᠳᠡ; ород: Улан-Удэ, 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ нэрэтэй байһан) — Буряад Уласай ниислэл хото юм.

1934 он болотор Дээдэ Үдэ (ород: Верхнеу́динск) гэдэг нэрэтэй байһан. 1666 ондо Үдэ голой Байгалда шууд ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй ниилэһэн (Батарейн хапсагай дээрэ) газарта бии болоһон түүхэтэй. Одоо тус хотодо 400 мянга гаран зон амидардаг (2012).

Байгалһаа зүүн-урагшаа 130 модоор холо, Сэлэнгэ Үдэ хоёрой үлзүүр дээрэ байдаг.

Хотын эзэлхэ талмай — 347.6 дүрбэлжэн модо (км²). 2011 ондо байдалаар 404 мянган хүн ажаhуудаг.^[1] Ород уласай хотонуудай хэмжээндэ харисуулабал, 45-дахи hуурида болно.

Улаан Үдэ дотор гурбан хороонууд бии: Соведэй, Түмэр замай ба Октябриин. Хотын түб Сэлэнгэ мүрэнэй баруун эрьедэ байна. Энэ хадаа хотын эгээл һайхан газар гээшэ.

Зүблэлтын хороо (ород: Советский район)
Түмэр замай хороо (ород: Железнодорожный район)
Октябриин хороо (ород: Октябрьский район)

Хотын дарга (хотын захиргаанай толгойлогшо) — Александр Голков 2012 оной декабрь һарада дарга болобо. Хотын захирагша (сити менеджер) — Зандра Сангадиев.

Түүхэ

Улаан Үдэ хото 1666 ондо хасагуудаар байгуулагдаһан юм. Тэрэ түрүүн Дээдэ Үдэ гэжэ нэрэтэй байһан. ХVII-дохи зуун жэлдэ бэхилэлтын үүргэ дүүргэжэ байһан сагайнь ямар нэгэн хамгаалтын түхеэрэлгэнүүд мүнөөнэй Улаан-Үдэдэ харагдахагүй. Юуб гэхэдэ бэхилэлтын түхеэрэлгэнүүд модоор бүтээгдэһэн байжа, хэрэгээ болиходоо, ХVIII-дахи зуун жэлэй һүүл багаар үгы хэгдэһэн. Тиибэшье анхан бэхилэлтэ хүреэнэй бии болоһон газарые – Батарейн добые – 1991 ондо онсолон тэмдэглэһэн байна. Хотын түүхэтэ 325 ойн жэлэй баяраар үнэн алдартын хоёр хэрээһэнүүд зоогдон, шулуун хабтагай табигдажа, үндэһэ табигша хасагуудай дурасхаалда зорюулагдаа.

ХVIII-ХIХ-дахи зуун жэлнүүдэй дотор хото хамгаалалгын үүргэтэй хахасажа, албан захиралай болон худалдаа наймаанай түб гэгдэн тодороо. Хотын гол байшангуудай тоодо гайхамшаг түхэлтэ гурбан үнэн алдартанай барилганууд ороно: Одигитриин собор сүмэ (Дээдэ-Үдын түрүүшын шулуун байшан), Нангин Троицын (Гурбанай) ба Нангин Вознесениин (Үндэрлэлгын) сүмэнүүд. Мүн уран барилгын омогорхолой зүйлдэ Гостинэ хашаа болон тэрэниие тойроһон Гостинэ хашаадахи талмай – Дээдэ-Үдын гол талмай байһан - орохоороо ороно.

Эрхэтэн дайнай үедэ Улаан Үдэ хото Буряад-Монгол Уласай, Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Уласай ниислэл хотын үүргые гүйсэдхэбэ.

1934 ондо Улаан Үдэ гэжэ нэрэлэгдээ. Энэ үедэ ехэ барилга эхилһэн байна. 1934 ондо Вагон Заһалгын завод, нэгэдэхи ТЭЦ, 1935 ондо Заудинскын гурил-талханай комбинат, шэлэй завод, 1936 ондо мяханай комбинат баригдаһан юм. Һүүлдэнь онгосо бүтээлгын завод, «Электромашина», «Теплоприбор», прибор хэдэг завод, нарин сэмбын комбинат хүдэлжэ эхилээ.

Шэнжэлхэ эрдэм ухаан

Улаан Үдэ — томо соёлой ба шэнжэлхэ ухаанай түб болоно. Эндэ Буряад шэнжэлхэ ухаанай түб; табан дээдэ һургуулинууд: Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуули, Зүүн Сибириин гүрэнэй хүтэлэлгын ба технологиин дээдэ һургуули, Буддын шажанай дээдэ һургуули, Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой академи.

Мүнөө Улаан Үдэдэ 39570 һурагшадай һураха 52 һургуули, 15430 хүнэй һурадаг 16 тусхай дунда һургуули ажаллана. Эдээнэй очно ба заочно таһагуудта 1620 оюутад һурана.

Соёл

Театрнууд

Улаан Үдэ ниислэл хотодо Дуури болон Баледэй, Х. Н. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын (1932), Н. А. Бестужевэй нэрэмжэтэ ород драмын, залуушуулай, Нелли Дугаржабонай нэрэмжэтэ пластическа драмын театрнууд, дуу хатарай «Байгал» ансамбль, филармони (1938) болон олон музейнүүд амжалтатай ажаллана. Улаан Үдэдэ олон кинотеатрнууд харагшадые урин байдаг, тэдэниие нэрлэбэл: «Еврозона», «People’s Cinema», «Capital Cinema», «RGB Cinema (Пионер)» гэхэ мэтэ. Һүүлэй жэлнүүдтэ кинотеатрнууд гоё, мүнөө үеын түхэлтэй болонхой. «Октябрь», «Прогресс», «Дружба», «Эрдэм», «Фабрика кино», «Сагаан Морин», «Савва», «Планета 3000», «Восток» гэhэн кинотеатрнууд олон жэл соо хүдэлөөд мүнөө хаагдаhан байна.

Музейнүүд

Тамчын дасанһаа асарһан Диваажан дуган. XIX зуунай һүүлшын хахад. Үбэр Байгалай арадуудай угсаатанай зүйн музей.

Музейнүүдэй эгээн мэдээжэнь хадаа түүхын, уран зурагай, геологическэ, байгаалин болон этнографическа музейнүүд болоно. Олон музейнүүдэй нэгэн эгээл мэдээжэ Үбэр Байгалай арадуудай угсаатанай зүйн музей болоно. Тус музей нэрэдээ таарамаар гоё һайхан газарта хүхэ номин тэнгэри доро нэмжын оршодог юм.

Бусад

Тиихэдэ хэдэн гоё мэдээжэ зочид буудалнууд айлшадые угтадаг: «Бурятия», «Гэсэр», «Баргажан», «Сагаан Морин», «Байгал», «Одон» гэхэ мэтэ. Мүнөө худалдаа наймаанай байранууд олоор баригдана, нэрлэбэл, «Большой», «Сагаан Морин», «Түмэр Морин», «Туяа», «Заря» болон «Galaxy», «Capitall Mall», «Пионер», «Еврозона», «People’s Park» гэһэн худалдаа-сэнгэлтын түбүүд нээгдэнхэй.

Хүн зон

Хүн зон
Жэл	1835	1851	1882	1890	1897	1915	1917	1923	1926	1931	1989	2002	2005	2009	2010	2013	2014	2015 — төлөвлөгөө	2017 — төлөвлөгөө
Хүн	3544	3746	4130	5223	8086	17 200	21 582	22 401	33 713	41 770	351 806	359 400	352 600	340 200	377 100	416 079	421453	440 130	480 560

Хотын хороо болон һууринууд


Аэропорт	Горько
Доодо Онгостой	Дээдэ Онгостой
Загорск	Забайкальска
Заречнэ	Зеленхоз
Зүүн зүгэй һуурин	Зүүн эрье
Исток	Лазо
Матросов	Мяханай комбинат
Наранай һуурин	Нарһата
Нарһан тужа	Ногоон һуурин
Орешков	Посеели
Силикатна	Сокол
Сэрэгшэдэй һуурин	Тайгын һуурин
Тайлса	Талханай комбинат
Түлэнжэ	Урда зүгэй һуурин
Шишковко	Шэлэй завод
Хүмэгшэ	Энергетик