Үнэн алдарта шажан
Үнэн алдарта шажан (грек: ὀρθοδοξία — «зүб этигэл») гээшэ христосой шажанай хоёрдохи томо урасхал юм[1][2]. Христосой шажан МЭҮ I зуун жэлдэ бии болоһон.Үндэһэлэгшэнь Иисус Христос юм. Үнэн алдарта шажан соо хоёр томо һалбарнууд бии. Зүүн үнэн алдарта шажан болон зүүн зүгтэ үнэн алдарта шажан юм. Православи (ород: православие) гэһэн үгэнь «зүб этигэгшэд» гэһэн удхатай ба «үнэн алдартан» гэжэ нэрлэдэг.
Мүнөө үедэ үнэн алдарта шажан олон уласуудта диилэнхи шажан мүргэл юм. Эдэ дунда: Орос, Балканай хахад аралай уласууд (Греци, Серби, Болгари, Румыни, Хойто Македони, Черногори), Украина, Беларусь, Молдово, Гүржи, Кипр[3].
Түүхэ
Заһаха330 ондо Константин эзэн хаан Римэй эзэнтэ гүрэнэй ниислэлые Византий руу шэлжүүлбэ. Шэнэ ниислэл Константинополь зүүн христосой шажанай болон соёл эргэншэлэй түб гуламта болоһон. Эзэн хааниинь сүмын ажа амидаралые (патриарх, тэригүүнүүдэй томилхо, соёл, этигэл гэхэ мэтэ) бүхы зүйлые харюусадаг байһан. Хэды нэгэ этигэлтэй байһаншье зүүн сүмыхин бүхы зүйлээ хуушан грек соёл дээрэ тулгуурилан үргэлжэлхэ болоһон. Харин баруунайхи улам папын систэмэ руу шэлжэжэ байгаа һэн.
IX зуунай алдада III Лев папа ямар нэгэн зураг хүрэгтэ мүргэхэ зэргые хориглоһон ба гурбалые (троицые) зүбшөөржэ байгаа. Энэ улам даамжарһаар маша томо хагарал боложо эхилһэн байна. Ушарынь зураг хүрэг үнэн алдартануудта шухала ба бурханай гурбалые үл зүбшөөржэ байгаа. Энэ ушарһаа 1054 ондо Рим, Константинополь хоёр хото хоорондоо муудалсан зүүн баруун хоёр сүмэ һалаһан. Энэ хахарал мүнөөшье байдаг[4].
Иигээд ехэнхи славянууд үнэн алдартан этигэлтэй боложо эхилһэн. Үнэн алдарта шажан Оросто нэбтэрэн дэлгэршэ Афон уулын грек хиидэй зан үйлээр дахалдуулжа эхилһэн байна. X зуун жэлдэ Владимир Святославич гүн Оросые христосой шажанда шэглүүлһэн. Һорболжонь шэнэ шажанай баталха он жэлые асаталгатайгаар үгэнэ[5]. Ёһо заншалаар, эртын түүхэшэдые дахажа 988 ондо болоһон гэжэ үзэнэ[6]
Һүүлдэ 1453 ондо Константинополь хото туркуудта эзлэгдэһэнээр үнэн алдартан бараг бүхы зүүн Европодо тархаһан. Ушарынь Грецидэ байһан үнэн алдартан сүмэнүүдые тогтоборигүй болгожо байгаа. Оростохи сүмэ үлүү шухала байра һууринда ерэһэн байгаа. Тэрэшэлэн 1589 ондо Москвагай митрополит патриархаар томилогдожо, юртэмсын патриархһаа бэе даанги болобо. XVIII зуунай үедэ Греци Орос хоёр сүмэ хоорондоо холбоотой болоһон. Ехэ Екатеринын ударидалга доро Оросой сүмэ ба улас хоёр хоорондоо маша һайн харилсаатай байһаншье, аажамаар 1990 онһоо эхилэн үнэн алдартан бууража уналтада орожо эхилһэн.
Үнэн алдарта шажан ба буряадууд
ЗаһахаТүүхын баримтаһаа үзэхэдэ, Чингис хааниие залгамжалагша Алтан Ордоной уласай хаад бусад шажаниие эбээхэ бодолгые Оросто үргэлжэлүүлжэ, үнэн алдартанай шажаниие дэмжэн хүлеэн абаа[7]. 1270 ондо Мүнхэ-Тэмүр хаан «Оросто сүмэ хиидые гутаажа, үнэн алдарта шажанай хамба лама болон тэдэнэй санбаартануудые гомдоожо болохогүй. Тэдэнэй хото тосхон, газар нютаг, ан амитан, ой модо, ногооной талмай, сэсэрлиг, тээрмэн, һүнэй ажахы бүхы түрэлэй албан журам, татабариһаа сүлөөлэгдэхэ болоно. Энэ бүхэн бурханайхи болоод тэдэ өөһэдөөшье бурханайхи юм. Тэдэ бидэнэй түлөөшье залбирха болоно» гээд зарлиглажа байгаа[8].
Оросой гүн Александр Невский монголшуудтай тэмсэхэ хүсэн байхагүйгөө ойлгон тэдэнтэй нэгдэһэнээр католик шажантануудһаа үнэн алдарта шажантанай эсэргүү хэһэн дайнда илаһан юм[9].
Үнэн алдарта шажан XVII зуун жэлһээ хойшо Буряадта тааража эхилбэ. Мүнөө үеын Буряад орон олон үндэһэ яһатанай улас, эндэ элдэб шажан мүргэл эбтэй багтажа байдаг. Эгээл дэлгэрһэн ба заншалта болоһониинь буддын ба үнэн алдарта шажанууд, тэрэ тоодо үнэн алдарта шажанай нэгэ һалаань – эртын үнэн алдарта шажан.
Сүмэнүүд
Заһаха
| Москвагай патриархатын диптих | Константинополиин патриархатын диптих[10] |
|---|---|
| Автокефальна (өөрөө засаха) сүмэнүүд: | |
| Автономито сүмэнүүд: | |
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ Политология: словарь-справочник. — М.: Гардарики. М. А. Василик, М. С. Вершинин и др. 2001.
- ↑ Eastern Orthodoxy Энциклопедия Британника.
- ↑ Pew Research Center. Table of Christian Population as Percentages of Total Population by Country
- ↑ Ted Campbell. Christian Confessions: A Historical Introduction. — Westmister John Knox Press, 1996. — P. 28.
- ↑ Русское православие: вехи истории / Науч ред. д.и.н. А. И. Клибанов. — М., 1989. — С. 17.
- ↑ Повесть временных лет, Ипатьевский список Архивировалһан 5 гурба һара 2016 оной..
- ↑ http://oldchita.megalink.ru/lib/doc/14_poryadki.htm Архивировалһан 3 долоо һара 2013 оной. О порядках, заведенных Чингисханом после его появления, и о Ясах, кои он повелел (перевод Джувейни А. М.)
- ↑ "Ярлыки ордынских ханов русским митрополитам" http://ricolor.org/history/ka/period/1/orda_yarlyc/
- ↑ Валентин Янин: Александр Невский был грешником
- ↑ Научно-богословский портал Bogoslov.ru Диптих Архивировалһан 28 арба һара 2012 оной..
Холбооһон
Заһаха- Үнэн алдарта кафолик зүүн сүмын үргэн христосой шажанай катехизис (зохисоһон шалгалта) (ород)
- Үнэн алдарта нэбтэрхы толиин интернет-хэлбэри (ород)
- Үнэн алдарта шажан ба дэлхэй (ород)
- Үнэн алдарта христосой шажан — үнэн алдарта һорболжонуудай сан Архивировалһан 7 найма һара 2008 оной. (ород)
- Православие. Ru (ород)
- Седмица.ру — Үнэн алдарта нэбтэрхы толи (ород)
- «Древо» нээмэл үнэн алдарта нэбтэрхы толи (ород)