Хорхой шумуул

Хорхой шумуул (лата: Insecta) — трахейн һубагай туһаламжатайгаар амисхалдаг, гурбан хос хүлтэй үетэ хүлтэнэй хүрээнэй хамагай томо анги болоод сая гаран зүйл амитад тэмдэглэгдээд байгаа болобош 1,5 сая оршом зүйл байхань зайлшагүй гэжэ эрдэмтэд үзэжэ байгаа. Дэлхэйн амитанай зүйлэй бүридэлэй талаһаа үлүү хубиие шумуул эзэлхэ болоод нээгдээгүй 30 саяһаа үлүү зүйл шумуул байгаа гэжэ тоосодог байна.

Хорхой шумуул (Insecta)
Мүнөөнэй болон усадхагдаһан хорхой шумуул (Insecta)
Биологиин классификаци
Аймаг: Амитан (Animalia) Хүрээ: Үетэ хүлтэн (Anthropoda) Анги: Хорхой шумуул (Insecta) Карл Линней, 1758
Дэд анги:
Жэгүүргүй шумуул (Apterygota) и Жэгүүртэй шумуул (Pterygota) гү, али: Далда үргэтэн (Entognatha) и Сэхэ үргэтэн (Amyocerata) Шэрхэг һүүлтэн (Triplura) и Жэгүүртэй шумуул (Pterygota)

Бэе гүйсэһэн шумуулай хэмжээ 0.139 мм- 55.5 см, хүндэ хүнгэниинь 70 грамм хүрэнэ. Хорхой шумуул амидаралай олон янза бүриин нүхэсэлдэ амидарха шадабариие хүгжэлэй ябасада олоһон ушарһаа тэдэнэй бэеын бүтэсэ, эрхэтэнүүдэй гүйсэдхэхэ үүргэ маша олон янза боложо һэн. Хорхой шумуул онсолог бол ниидэхэ шадабаритай болоһон ябадал юм. Маша олон зүйлэй шумуул байгаали дээрэ ехэ хэмжээгээр тохёолдохо ушар байгаалиин биоценоздо угаа ехэ үүргые гүйсэдхэнэ. Тэрэшэлэн олон зүйлэй шумуул хүдөө ажахыда хорон хүнөөл ушаруулха, ургамалай тооһон хүртээхэ, хүн ба амитанай бэедэ паразитлан амидарха, үбшэн тарааха зэргэ практикын холбогдолоор маша ехэ юм.

Монгол орондо 13,000 гаран зүйлэй шумуул мэдэгдээд байна.

Бэеын бүтэсэ, физиологи

Бэе гүйсэһэн шумуулай ехэ бэе толгой, сээжэ, хэбэл гэһэн тодоор 3 хэһэгтэ хубаагдана. Толгой акрон ба 4 сегментһээ, сээжэ ямагта 3, хэбэлэй 11 сегментһээ бүтэнэ.

Толгойн хэһэг

Хорхой шумуулай аманай аппаратай янза бүри: А — мэрэхэ, В — долёохо-мэрэхэ, С — һорохо. a — һахал; c — нюдэн; lb — лябиум; lr — лабрум; md — мандибула; mx — максилла

Толгой хитин капсулаар бүрхэгдэһэн байха ба хүзүүнэй нэгэ үеһөө сээжэтэйгээ хүдэлгөөнтэйгээр холбогдоһон байна. Толгойн доодо талада гү, али үмэнэ үзүүртэ аманай һүба оршоно. Толгойн хоёр хажуугаар 2 том зүймэл нюдэн байрлаха ба тэдэгээрэй хоорондо бишыхан хэд хэдэн энгэй нюдэн байна. Нюдэнэй оршомһоо хос һахал гараха болоод үнэрлэхэ ба хүрэлсэхэ эрхэтэнэй үүргэ гүйсэтгэнэ. Һахал олон үеһөө тогтоно. Һахалай хэлбэри олон янза: утаһалга, булсуута, хюрөө маягай, үдэлгэ, һам маягай, тахир гэхэ мэтэ. Энэнь шумуулые танижа мэдэхэд шухала үүргые гүйсэдхэдэг. Һахалай толгойтой ниилһэн үеые һахалай һуури гэнэ. Шумуулай һахалые толгойн 1-р үеын мүсэ гэжэ үзэдэг. Толгойн 2-р сегмент мүсэгүй, дээдэ урал боложо хубирһан байна. Харин бусад гурбан үеһөө толгойн дээдэ хэһэгтэ байрлаха аманай эрхэтэн үүдэжэ бии болоно. Гэбэшье толгойн сегментүүд өөр хоорондоо нягта ниилсэн байха тула илгагдадаггүй. Харин духа, зулай, хасар, дагжа гэһэн хэһэгүүдиинь заадаһаар илгагдана.

Шумуулай аманай аппаратай бүтэсэ олон янза байдагынь хоол тэжээлые абажа хэрэглэхэ үйлэ ажаллагаанһаа шалтагаална. эртын шумуулнууд ургамал ба амитанай гаралтай органик хатуу зүйлһээр хоололжо байһаниинь тэдэгээрые мэрэхэ, буталхад зохилдожо аманай мэрэхэ эрхэтэнтэй боложо һэн. Иинхүү мэрэгжэ аманай эрхэтэниие хамагай энгэй бүтэсэтэй, эртэ үедэ үүдхэһэн гэжэ үзэдэг. Шингэн тэжээлээр хоололхо (амитанай шуһан һорохо, ургамалай бал, шүүһые һорохо, органик шингэнээр хоололхо зэргэ) болоһониинь аманай аппаратай өөр зохилдолгоое нүхэсэлдүүлжэ һэн.

Шулуун далитанууд, жоом (тархаан), сохонуудай аманай эрхэтэн мэрэхэ хэлбэриин аппарат юм. Ехэнхи шумуулай абгалдайн (жээшэнь: эрбээхэйн хүрэнсэр) аманай эрхэтэн олон хүлтэнэй аманай эрхэтэнэй адлигаар мэрэхэд зохилдоһон байдаг. Мэдрэхэ хэлбэриин аманай аппаратай бүтэсые абажа үзэбэл: дээдэ талаһаа хос бэшэ дээдэ уралаар бүрхэгдэнэ. Дээдэ уралай дооро хүсэрхэг балсантай, хитинжэһэн хос дээдэ угаажа (мандибула) оршоно.

Дээдэ угаажын дотор тала хүсэрхэг шүдэлигдэһэн байхань эдеэн тэжээлэй зүйлые буталжа жэжэглэхэ, үмлэхэ үүргэтэй. Дээдэ угаажын доро хос доодо угаажа (максилла) доодо талаһаа доодо уралаар халхагдан байрлана. Мандибула толгойн 2-р үеын мүсэ юм. Максилла толгойн 2 ба 3-р үеын мүсэнүүд болоно. Мандибула максилланууд үенүүдһээ тогтоһон байхань ябаха хүлһөө анха үүдэжэ гараһан болохые гэршэлнэ. Доодо үрүү 2 үеһөө тогтохо бүшөөд тэрэнэй дээрэ 3 һалаа унжалга байхань дотоодо, гадаада һэртэн ба тэмтэрүүл гэжэ нэрэлнэ.

Доодо урал 2 үеһөө бүтэхэ ба тэрэнэй дээрэ 3 һалаа унжалга байхань доодо уралай дотоодо, гадаада унжалга ба доодо уралай тэмтэрүүл гэжэ нэрэлэгдэнэ.

Хүнэй шуһые һородог боргооһон

Аманай хүндын оёор дотогшо нугларжа хитинжэлэгдэһэн хэлэн гү, али гипофаринксые үүдхэһэн байхань аманай аппаратда хамаарагдана. Шумуулай аманай эрхэтэнэй өөр нэгэ хэлбэри бол хазажа һорохо аппарат юм. Ехэнхи һарьһан далитад (зүгы, хүхэтэрүү, хэдгэнэ) хазажа һороход зохилдоһон аманай эрхэтэнтэй боложо һэн. Үүндэ: дээдэ урал ба дээдэ угаажань мэрэхэ аппаратай дээдэ урал, угаажатай түһөөтэй байна. Харин доодо угаажа утаһажа хатхуур хэлбэритэй болоһон байха ба доодо урал һунажа хобил бүхы хушуу боложо хубиржэ һэн. Хушуунай хобил дотор доодо угаажа оршоно. Энэ байдал хоололхо онсолигһоо боложо һэн. Мандибула, сэсэгэй тооһоной хатуу хэһэгые бутлаха болбол амитанай арһые хазаха үүргэ гүйсэдхэхэд доодо угаажые үүдхэһэн хушуу сэсэгэй бал гү, али амитанай шуһые һорохо үүргэ гүйсэдхэнэ.

Мухар бошхиин, боргооһоной аманай эрхэтэн хатхажа һорохо хэлбэриин аппарат юм. Үүндэ: аманай эрхэтэнэй бүхы хэһэгүүд һунаһан байна. Дээдэ, доодо угаажууд һунажа хушуу үүдхэнэ. Дээдэ, доодо угаажууд ута хатхуур болоһон байна. Иинхүү амитанай арһые соо хатхажа шуһан һорожо хоололход зохилдожо.

Эрбээхэйн аманай эрхэтэн ута хушуу хэлбэриие оложо зүбхэн һорохо аппарат боложо хубирбэ. Дээдэ урал үлэгдэл имагтал хосоржо дээдэ угаажанууд юрэдөө үгы боложо доодо угаажань һунажа уян налархай, тайбан байдалдаа мушгиран байрлаха онсологтой хушуу болоһон байна. Доодо урал маша жэжэгхэн, түүн дээрэ 3 үе бүхы богони тэмтэрүүл оршоно. Иинхүү эрбээхэй гагсахүү доодо угаажаараа сэсэгэй балые һорон абажа хоололно. Хос далитанһаа ехэнхи илаанай аманай эрхэтэн долоожо һорохо аппарат болоһон байна. Илаанда дээдэ, доодо угаажа байхагүй харин доодо угаажын тэмтэрүүл бии. Доодо урал һунажа, хобил бүхы хушуу болоно. Хушуунай хобил дээрэһээ дээдэ урал бүтээжэ, нэгэн хоолой гуурһые үүдхэнэ. Хушуунай (доодо уралай) һалбан бүхы дэлбэнгээр түгэсжэ шүүхэ аппарат болоһон байна. Иинхүү шэнгэн тэжээл хошуунай үзүүрээр долоогдон шүүгдэжэ хошуунай һүбээр һорогдохо болоно.

Хорхой шумуулай аманай эрхэтэнэй бүтэсэ, ангилал зүйн ехэхэн ажа холбогдолтой юм. Ехэнхи хорхой шумуулай аманай эрхэтэнүүд (угаажууд) толгойн хэһэгтэ тодоор тодо байрлаһан байна. Тиимэ хорхой шумуулнууд ил угаажатанай һалбари ангида (Ectognatha) багтана. Сөөнхи хорхой шумуулай аманай эрхэтэнүүд тусгай бүрхөөл дотор байрлажа зүбхэн үзүүрынь гадагша орёын харагдана. Тиимэ хорхой шумуулые нюуса угаажатанай һалбари ангида (Entognatha) хамааруулна.

Cээжын бүтэсэ

Хорхой шумуулай далиин энгэй хүдэлгөөниие харуулһан хүндэлэн огтололой зураг
a дали
b холбооһон
c хүндэлэн балсан
d тууша балсан.

Хорхой шумуулай сээжын хэһэг гурбан сегментһээ тогтохо тула үмэнэдэ, дунда, хойто сээжэ гэжэ нэрэлдэг. Сээжын гурбан сегмент тус бүриһээ хос хүлнүүд гараһан байна. Хос хүл бүхэн үенүүдһээ тогтоһон байна. Үүндэ: аарсаг, тойго, шаантаг, шилбэ, һарбуу болоно. Хорхой шумуулай хүл ябаха үүргэ гүйсэдхэхэ болобош амидаралай онсолигһоо боложо олон янзын хэлбэритэй байдаг. Ехэнхи хорхой шумуулай хүл гүйхэд зохилдожо нарыхан, урта байдаг. Гэтэл сарсаа, дэбхэргэ, голио зэргэ хорхой шумуулай хойто хүлын шаантаг, шилбэ нарыхан ута боложо үдэржэ дэбхэрхэд зохилдоһон байна. «Хүн хорхойн» хүл, илангаяа урда хүл малтахад зохилдожо богонихон, малтуур маягтай болоһон байха ба хитинжэлэгдэһэн шүдэлгүүдтэй байдаг. Уһажа сохын хойто хүл уһанда сэлхэд зохилдожо һарбуунай үенүүд үзүүр өөрөө нарысажа гадана талаараа үһээр хушигдаһан байна. Хорхой шумуулай үбэрмэсэ онсолог бол нисэхэд зохилдоһон ябадал мүн. Хорхой шумуулай дали ниидэхэ үүргэ гүйсэдхэхэ болоод сээжын 2 ба 3 сегмент хүдэлгөөнтэйгөөр холбогдоһон байна. Ехэнхи хорхой шумуулнууд хоёр хос далитай байдаг.

Хорхой шумуулай дали эхилэн үүдэхдээ бэеын ханын арһан гадагша сүлхын хоёр дабхар нимгэн илтэһэн маягтай боложо тэдэгээр илтэһэнэй забһараар хүнды үүдэнэ. Тэрэ хүнды бол бэеын хүндын үргэлжэлэл юм. Далиин хүндыдэ шуһан, транхейн гуурһан далиин нимгэн элтэһээр нэбтэ харагдаха тула түүниие шудал гэжэ нэрэлнэ. Далиин шудал тууша ба хүндылэн байдаг. Далиин угһаа гараһан тууша шудалуудые урда захаһаа эхилэн косталь, субкосталь, радиаль, медиаль, кубиталь, аналь ба югаль шудалнууд гэжэ нэрэлнэ.

Далинь бүтэсэ, байдалаараа хатуу, һарьһалиг, арһалиг ба эбэрлиг байдаг. Мүн далинь хайраһаар хушигдаһан байжа болоно. Иимэдэ шумуулые далиин бүтэсэ байдалаариинь хатуу далитан, хахад хатуу далитан, һарьһан далитан, хайрһан далитан, торон далитан, хос далитан гэжэ нэрэлдэг. Хатуу далитанай (сохын) үмэнэдэ далинь хатуу, эбэрлиг (далинь ниидэхэд ямаршье үүргэ гүйсэдхэхгүй, харин бэеые нюруун талаһаа хамгаалха үүргэтэй.

Дээдэ далиин дооро (сээжын III үеһөө гараһан) һарьһалиг бүтэсэтэй нимгэн дали оршоно. Энэниие жэнхэни дали гэхэ ба ниидэхэ гол үүргэ гүйсэдхэнэ.

Хахад хатуу далитанай (бясаа) үмэнэдэ далиин угай хэһэг хатуу, эбэрлиг байхад үзүүрэй хэһэгиинь нимгэн һарьһархаг, шудалтай байдаг. Энэ ушарһаа иимэ далиие хахад хатуу дали гэжэ нэрэлжэ һэн.

Эрбээхэйн далинууд хайраһаар хушагдаһан тула хайраһан далитан гэдэг.

Зарим хорхой шумуул үбүрмүһэн далигүй байдаг. Жээшэнь: анханай далигүй хорхой шумуулнууд — Artherygota юм. Харин бөөһэ, нохой бөөһэ зэргэ хорхой шумуул паразит амидаралһаа боложо далигүй болоһон байна.

Хорхой шумуулай сээжын хэһэгтэ далинуудай хүдэлгөөниие нүхэсэлдүүлэгшэ хүшэрхэг балсанууд оршоно.

Хэбэлэй хэһэг

Хорхой шумуулай хэбэлэй сегментһээ тогтоно. Сегментэй тоо зүйл бүридэ харилсан адлигүй байха болобош 10-һаа хэтэрхэгүй. Харин дээдэ хэлбэринүүдтэ 4-5 байна. Хэбэлэй сегментүүдтэ мүсэ байхагүй, хатуу хитин бүрхөөлээр хушагдаһан байха болобош хоёр үеын заадһаа уян налархай бүтэсэтэй. Хэбэлэй үенүүд сээжын үенүүдэй адлигаар нюруу, өөхэ хажуу хэһэгүүдһээ тогтоно. Зарим шумуулай хэбэлэй түгэсхэлдэ мүсын үлэгдэл эрхэтэн болохо гадуур эрхэтэн сөөнгүй тохёолдоно. Тухайлбал: үндэгэ булагша (сарсаа, голёо, шонхор зүгы), церки (сарсаа, жоом), грифельки (жоом, голёо) зэргые нэрэлжэ болоно.

Арһан бүреэһэн

Торгоной хооройн гэр

Хорхой шумуулай ехэ бэе арһаар бүрхэгдэнэ. Арһан эпидермын эсэй дабхарга гү, али гиподерма, кутикулэһээс бүрэлдэн тогтоно. Кутикула бол гиподермын эсэй илгаруулалтын бүтээгдэхүүн мүн. Кутикула химиин найрлагаараа харилсан адлигүй 3 дабхаргаһаа бүридэн тогтоно. Кутикулын доодо дабхаргань үетэһэн, уян налархай байна. Энэ дабхаргын дээрэ оршохо хоёрдогшо (дунда) дабхарга босоо үетэй, хатуу бата бэхэ шэнжэ шанартай. Кутикулын хамагай дээдэ гурбадагша дабхарга маша нимгэн, хальсаг, тоһолиг бүтэсэтэй тула бэеын шиигые гадагжа, уһые дотогшо багаар нэбтэрүүлнэ. Кутикулын дабхаргын гадаргуу тэгшэ ба эрмэгтэһэн, түбыһэн, хобилтоһон, хонхойһон, сэглэгдэһэн гэхэ мэтын хэлбэреэр гүдэгэр юмуу хотхор байжа болоно. Хорхой шумуулай арһан бүреэһэнэй гадаргууд үе хайрса байдаг. Эдэгээрынь гиподермын эсүүдэй томорһоной үрэ дүндэ үүдэжэ бии болоно.

Хорхой шумуулай үнгэ зүһэ кутикула ба гиподермын дабхаргада оршох будагша бодос пегментһээ хамаарна. Гялалзаһан үнгэ тэрэнэй туяань кутикулын бүтэсэһээ боложо гэрэлые хугалха ба сасаруулха шадабаритай шууд холбоотой. Арһан бүреэһэндэ арһанай гиподермын дүрсэ хубирһан эснүүд болохо булшархайнууд хамаарагдана.

Булшархайнууд нэгэ ба олон эсһээ тогтоно. Нэгэ эстэй булшархай гиподермын эснүүдэй хоорондо оршоно. Олон эстэй булшархай ууталаг гү, али хоолой хэлбэреэр бэеын хүндыдэ оршожо илгаруулха һубагай туһаламжатайгаар арһанай гадаргууда нээгдэнэ. Хорхой шумуул тоһые илгаруулха тоһоной булшархай, үнэртэ бодосые илгаруулагша үнэртэ булшархай, хорто булшархай байхаһаа гадана зарим хорхой шумуулай абгалдайда миндаһан илгаруулагша булшархай байна. Түүгээр миндаһан гэрые (кокон) хэнэ.

Хорхой шумуултай химиин аргаар тэмсэлые ябуулхад арһан бүреэһэнэй бүтэсын онсолигые харгалзаха хэрэгтэй.

Тоһоной булшархайн илгаруулалтаар бүрхэгдэһэн гү, али битүү үһээр хушагдаһан хорхой шумуултай бэедэ шэнгэн хоруудай нилзалта муу байдаг тула тэдэгээрые хэрэглэхэнь һайн үрэ дүн үгэдэггүй. Хорхой шумуулай арһан нилээд бодосые нэбтэрүүлдэг болобошье хорые нэбтэрүүлхэ шанарынь харилсан адлигүй болоод кутикулын дабхаргын химиин найрлага болон бүтэсэһээ хамаарагдана. Гадаада үйлэшэлгээнэй зарим хорые хэрэглэхэдээ тэдэгээр хоро хорхой шумуулай арһаар хэрхэн нэбтэрдэг болохые уридшалан мэдэхэ ябадал шухала.

Балсан

Хорхой шумуулай балсангай эд агшах шадабаритай нарин ута эснүүдһээ тогтоно. Багса балсангуудай тоо маша олон 1,5-2 мянгада хүрэнэ. Хорхой шумуулай балсанг араг яһанай гү, али хүдэлгөөнэй, дотоодо эрхэтэнүүдэй балсан гэжэ ангилан үзэдэг. Хүдэлгөөнэй балсангууд ехэ бэе тэрэнэй дагууруудай арһанай дотоодо хананда бэхлэгдэнэ. Досоодо эрхэтэнэй балсан, зүрхэнэй ханые үүдхэхэ ба гэдэһэн болон бусад эрхэтэнүүдэй тогтосондо оролсожо, тэдэгээрэй хүдэлгөөн, үйлэ ажаллалгые нүхэсэлдүүлнэ.

Хорхой шумуулай бэеын бараг бүхы балсан (гистологиин бүтэсээр) хүндэлэн шудалта балсангууд юм.

Хоол болбосоруулха системэ

Хорхой шумуулай хоол болбосоруулха системэ аманай һүбээр эхилжэ, хойто һүбээр түгэсһэн, хоолой хэлбэритэй гэдэһэнэй системэ юм. Гэдэһэн үмэнэдэ, дунда, хойто гэжэ 3 хэһэгһээ тогтоно. Гэдэһэнэй үмэнэдэ ба хойто хэһэг дотор таладаа кутикулээр хушагдаһан, тэжээл зүбхэн гэдэһэнэй дунда хэһэгээр шэмэгдэнэ. Хорхой шумуулай гэдэһэнэй үмнэдэ хэһэгые шүлһэнэй булшархай бүхы аманай хүнды, багалзуур, улаан хоолой, гүеэ (улаан хоолойн бүдүүрһэн хэһэг) гэжэ ангилна. Гүеэнь хоол тэжээлые түрэ агуулха үүргэтэй. Хатуу тэжээлээр хоололдог хорхой шумуулай гүеэнэй арад балсанта ходоод оршохо ба эндэ тэжээл жэжэглэгдэнэ.

Дунда гэдэһэнэй дотоодо хана олон һалбари нугашааһатай байха ба гэдэһэнһээ мухар унжалгууд һалбарилан гараһаниинь шүүһэ илгарха, хоол болбосоруулха гадаргууе ехэдхэхэ үүргэтэй юм. Дунда гэдэһэнэй ханын эснүүд тэжээл болбосоруулха фермент илгаруулна. Энэхүү ферментын туһаламжатайгаар хоол тэжээл бүримүһэн задаржа болбосорно. Хоолые задалха ферментын үйлэшэлгээ хоол тэжээлэй найрлагһаа боложо хорхой шумуул бүхэндэ харилсан адлигүй байна. Шуһан һорогшад тэжээлэй найрлага уураг ехэтэй тула уургые задалха фермент илгаруулна.

Эрбээхэйн тэжээлэй (сэсэгэй балын) найрлаганда һахар элбэг ушар зүбхэн һахарые задалха фермент илгаруулха жэшээтэй юм.

Тэжээлэй задаралаар үүдэжэ, гэдэһэнэй ханаар шэмэгдэһэн бүтээгдэхүүн эс, эдүүдтэ шуһаар хүргэгдэжэ түүнһээ шэнээр нүүрһэнуһан, өөх тос, уураг бүрэлдэнэ. Болбосорогдоогүй зүйл хойто гэдэһэндэ шэлжэжэ, шулуун гэдэһэндэ хуримталагдан аажамаар хойто һүбээр гадагшалха болоно. Хорхой шумуулай тэжээл олон янза, гол түлэб ургамал, амитанай гаралтай тэжээлээр хоололно.

Илгаруулха системэ

Шоргоолзон — һайн тархитай ниигэмдэ амидаралтай шумуул

Хорхой шумуулай илгаруулха эрхэтэниинь үндэһэндээ мальпигиин һудалууд юм. Эдэгээрынь дунда ба хойто гэдэһэнэй заае дээрэ нээгдэһэн нимгэн ханатай (2-200 хүрэтэрхи) һудалнууд болоно. Мальпигын үзүүрнүүд бэеын хүндын шуһанда хүбэжэ байна.

Уурагай задаралай бүтээгдэхүүн болохо шээһэнэй хүшэл шуһанһаа мальпигиин һудалай ханаар шэнгээгдэжэ, уламаар хойто гэдэһэндэ орожл үтгэнэй хамта гадагшална. Мальпигиин һудалуудһаа гадана өөхэн бэе илгаруулха үүргэ гүйсэдхэнэ. Задаралай бүтээгдэхүүн шээһэнэй хүшэл өөхэн бэеын энсүүдтэ хуримталагдана. Мүн хорхой шумуулай шуһанда амёбо маягай эснүүд ба нефроцит гэдэг бүлэг эснүүд байдагиинь зайлуулха үүргэ гүйсэдхэнэ. Нефроцитууд задаралай бүтээгдэхүүниие жиүээлбэл карбиниие шэнгээжэ абана. Харин амёбо маягай эснүүд талһатуудые барижа абадаг. Хорхой шумуулай бэедэ оршохо өөхэн бэеын эдүүд һиирэг болоод трахейн гуурһаар дүүрһэн байна.

Өөхэн бэе зайлуулха эрхэтэнэй үүрэг гүйсэдхэхэһээ гадана хоол тэжээлэй бодосой дарасые хадгална. Тэрээр дарасын ашаар хорхой шумуул удаан хугасаагаар үлэн байжа шадана.

Зарим хорхой шумуулай өөхэн бэе гэрэлтэхэ эрхэтэн болодог. Хорхой шумуулай гэрэлтэхэ процесс мэдэрэлэй системын зохисуулалтаар гүйсэдхэгдэнэ.

Мэдэрэлэй системэ

Шумуулай мэдэрэлэй системын зураг

Хорхой шумуулай мэдэрэлэй системэ бусад үетэ хүлтэнэй мэдэрэлэй системын адли хэбэлэй нервнэ гэнжэлһэн хэлбэритэй байха болобош хүгжэлэй дээдэ түбшэндэ хүрэһэн байна. Түб мэдэрэлэй системэнь тархи болон хэбэлэй нервын гэнжэлһэн зангилаануудһаа тогтоно. Тархинь үмэнэдэ-протоцеребрум, дунда-дейтоцеребрум, хойто-тритоцеребрум гэһэн 3 хэһэгһээ бүтэнэ. Тархи гитологиин маша нарин бүтэсэтэй болоод тэрэнэй хэһэг тус бүри нервнэ шэрхэг бүхы хэд хэдэн зангилаануудһаа тогтоно. Тархиин задалан илгаха шухала түбынь протоцеребрумда оршохо «мөөгэн хэлбэриин бэе» болоно. Энэ ушар ниигэмжэ амидаралтай хорхой шумуулай (шоргоолзон, балта зүгы, термит) тархинай энэ хэһэг һайн хүгжэһэн байна.

Хэбэлэй мэдэрэлэй гэнжэлһэн зангилаань багалзуурай доодо зангилаа (түүнһээ гараһан нервүүд 3 хос хүл өөд ошоһон байна) сээжын 3 томо зангилаа ба хэбэлэй зангилаануудһаа тогтоно. Хэбэлэй зангилаанай тоо харилсан адлигүй. Бүрэн тохёолдолдо (жоом, хун хорхой, сохонуудай хүбрэлэй хүгжэлэй эхин үедэ) 11 шэрхэг байна. Ехэнхи хорхой шумуулай хэбэлэй гэнжэлһэн зангилаанай тоо гол түлэб 8 байха болобош хүгжэнгүй шабжуудта түүнһээшье сөөнэ байна. Зарим хорхой шумуул сээжэ ба хэбэлэй нервын зангилаанууд ниилэжэ зүбхэн сээжын зангилаае үүдхэһэн байха тула хэбэлэй хэһэгтэ, зангилаагүй нервүүд оршоно. Хорхой шумуул тархиһаа симпатик нервүүд гараһан байхань дотоодо эрхэтэнүүд, балсангуудай үйлэ ажаллалгые ударидан зохисуулна. Симпатик нервын системын үйлэ ажалалгаа түб нервын системэтэй холбоотой. Нервын түбүүд бэеэ дааһан шэнжэтэй өөр хоорондоо холбоотой байна. Багалзуурын дээрэхи нервын зангилаа (тархи) нервын системын бүхы үйлэ ажалалгые зохисуулна.

Үабжиин дотоодо эрхэтэнэй үйлэ ажаллагаанда гормоной шэнгэнэй зохисуулалта шухала үүргэ гүйсэдхэхэ ба түүниие нервын системэ ударидаха тула нерв-шингэнэй зохисуулалта гэжэ нэрэлдэг.

Мэдэрхэ эрхэтэн

Хорхой шумуулай мэдэрэлэй эрхэтэнүүд нилээд нарин, һайн хүгжэлые олоһон олон хэлбэритэй. Энэнь хорхой шумуулай бэеын бүтэсэ үндэр түвшэндэ байгаагаар тайлбарилагдана. Хорхой шумуул гадаада оршонһоо янза бүриин сошоролые хүлеэн абаха, хүрэлсэхэ, амталха, сонсохо, хараха эрхэтэнүүдтэй. Мэдэрхэ эрхэтэнүүдэй морфологи, үйлэ ажалалгаанай үндэһэн нэгэжэнь сенсиллнүүд юм.

Сенсилл бүхэн нэгэ гү, али хэд хэдэн мэдэрхэ эсһээ тогтоно. Тэрхүү мэдрхэ эс бүриһээ сэжүүр гаража нервын шэрхэгүүдтэй холбогдожо мэдрэлэй заха хизгаарай ба түб системэдэ хүрэнэ. Хамагай энгын сенсилл бол гаданай механика сошоролые хүлеэн абаха сенсилл мүн. Сошоролые хүлеэн абаха сенсиллынь арһанай кутикулада хүдэлгөөнтэй холбогдоһон үһэн, үргэһэнүүд болоно. Тэдэгээр үһэн, үргэсүүд бүхы бэеын илангаяа һахал, тэмтэрүүл, хүл, хэбэлэй гадаргуу дээрэ байрлажа гадаад сошоролые мэдэрнэ. Үнэрые хүлеэн абаха сенсиллүүдиинь угаажын тэмтэрүүлнүүд ба һахалай гадаргуу дээрэ оршохо болоод энэнь үһэн бүхы арһанай олон тооной дүрсэ хубирһан эснүүд болоно. Эдэгээр үһын эснүүдтэй түбһөө ерэһэн нервүүд холбогдожо үнэрэй һэрлиие хүлеэн абана.

Хорхой шумуулай үнэрлэхэ эрхэтэн хоол тэжээлые олохо, дайһанһаа зугтаха, бэе бэеһээ хайжа олоход шухала үүргэ гүйсэдхэдэг. Орооной үедэ эрэгшэниинь эмэгшэнээ үнэрээр олоно. Эмэгшэн хорхой шумуул үнэртэ бодос аттрактаниие илгаруулдаг. Энэхүү бодосой үшүүхэн хэмжээ (агаарай 1 см³ дахи 1000-най хэһэг) эрэгшэниие сошоруулна.

Амтые хүлеэн абаха үһэн бүхы сенсиллнүүд аманай эрхэтэнэй дагуурнууд ба һарбуунай доодо талада оршоно. Эдэгээр сенсиллнүүд үнэрлэхэ сенсиллэй адли бүтэсэтэй. Хорхой шумуулуудай гашуун, шорбог, шэхэрлиг шанарые илгабарлана. Амталха эрхэтэн һайн хүгжэһэн байна.

Сонсохо эрхэтэн

Нилээд шумуулуудай һээр нюруутан амитадай сонсохо эрхэтэнэй зарим талаар аналог тусхай эрхэтэнтэй байха ба тэдэгээрынь сонсохо эрхэтэнэй үүргэ гүйсэдхэнэ. Үүндэ: сарсаанай хэбэлэй 1-р үеын хажууда нимгэн һарьһаар бүрихэмэл дугарие нүхэ оршоно. Энэхүү нүхэнь дотогшоо хүндытэй байха болоод уула хүндыдэ нервын түгэсхэлэтэй (үзүүртэй) холбогдоһон мэдрэлэй эс бүхы унжалгууд һалбарилаһан байна. Тэрэнь агаарай долгиниие мэдэрнэ.

Голёоной үмэнэдэ шэлбэн дээрэ дотогшо ороһон хүндытэй хобил хэлбэриин сонсохо эрхэтэн оршоно. Тэрхүү хүндын кутикулын нимгэн халисанда нервын түгэсхэлүүдтэй (үзүүрүүдтэй) холбогдоһон мэдэрхэ эснүүд бэхлэгдэнэ. Тэдэгээр эснүүд агаарай долгиниие хүлеэн абана. Өөрөөһөө дуу гаргадаг шумуулнууд сонсоголын эрхэтэнтэй байна. Дууе эрэгшэн, эмэгшэниинь бэе бэеһээ эрэжэ олохо ба айлгаха, бэеэ хамгаалхын тулада гаргана. Юрынь шумуулнууд маша үргэн диапазонтой, юрын дуунһаа (8-10 гц) хэтэ нам дуу (45000 гц) хүрэтэлхи шэмээг хүлеэн абадаг. Сонсоголой эрхэтэн бүхы шумуулнууд дуу гаргаха шадбаритай. Нэгэн тохёолдолдо далинай хооронын үрэлтээр дуу гаргаха (голёолог таршаа) нүгөө тохёолдолдо гуя, далинай шудалтай хабирһанаар дуу гарана (сарсаа). Энэ мэтэшэлэн дуу гаргаха олон хэлбэри байдаг.

Хараха эрхэтэн

Шумуулуудай хараха эрхэтэн нюдэн ниилмэл (зүймэл) ба энгын бүтэсэтэй. Ниилмэл нюдэниинь олон жэжэг нюдэһээ (омматидаһаа) бүтэнэ. Ниилмэл нюдэнэй омматидын тоо шэрхэг харилсан адлигүй байхань шумуулуудай биологиин онсологһоо шалтагаална. Ниилмэл нюдэнэй гадаргуунь жэжэг нюдэн (омматид) тус бүриин гадаада хэһэг болохо олон тооной дугариг гү, али зургаан талта сархяагһаа тогтоно.

Омматид тус бүриин оптикын аппарат эбэрлэг тунгалаг хэһэг болохо хрусталиин конус, гэрэлэй туяае нэбтэрүүлхэ ба хугалха аппарат рабдум, гэрэлэй туяае хүлеэн абаха торлог гэһэн 3 хэһэгһээ тогтоно. Тархинһаа ерэхэ хараанай нервын түгэсхэл (үзүүр) гэрэлэй туяае хүлеэн абаха торлогой эснүүдтэй холбогдоно. Омматид (нюдэн) тус бүри туяае үл сасаруулагша пегментэй эснүүдээр бүхы талаараа хүрээлэгдэһэн байна. Иимэдэ 1 омматидта тусһан туяа нүгөө хажуугай омматидта тусхагүй. Гэтэл зарим шумуулуудай омматид тус бүри пегментэй эсээр бүхы талаараа хүрээлэгдээгүй, зүбхэн хрусталиин конусын хажууда пегментэй эснүүд оршоно. Иимэдэ 1 омматидта тусһан гэрэлэй туяа нүгөө хажуугай омматидай торлогто тусна. Иинхүү пегментэй эснүүдэй байршилһаа боложо шумуулуудай хараа өөр өөр байдаг тул үдэрэй ба һүниин хараатай шумуулнууд гэжэ илгабаралан үзэдэг. Шумуулуудай нюдэн зүбхэн ойрын хараатай байха ба хүдэлжэ байгаа юумэниие һайн харадаг. Шумуулуудай ниилмэл нюдэнэй омматид тус бүри юумэниие хэһэглэжэ харахаар харагдажа байгаа бэенүүд зүйгдэн нэгэн хэлбэриие олохо тула шумуулуудай (ниилмэл нюдэнэй) хараае зүймэл хараа гэжэ нэрэлнэ. Шумуулуудай ниилмэл нюдэн гэрэлэй богони туяае һайн мэдэрнэ. Гэтэл хүн ультра ягаан туяае мэдэрхэгүй. Бэе гүйсэһэн шумуулуудта ниилмэл нюдэнһээ гадана энгын нюдэн байна. Ехэбшэлэн 2-3 тооной энгын нюдэн ниилмэл нюдэнэй хоорондо (толгойн хэһэгтэ) оршоно. Энгын нюдэн хараанай эрхэтэн болохо болоод гэрэлэй хүсые тодорхойлхо шадабаритай. Бүрэн хубиралтатай шумуулуудай абгалдайнууд зүбхэн энгын нюдэтэй. Энгын нюдэн толгойн хажуугаар 1-8 хос байна. Абгалдайн энгын нюдэнэй бүтэсэ бэе гүйсэһэн шумуулуудай энгын нюдэнэй бүтэсэһээ өөр байна.

Амисхалай эрхтэн

Шумуулуудай бэеээр нэбтэрэн һүлжэлдэһэн амисхалай трахейн системэ бол амисхалые эрхэтэн юм. Трахей сээжэ ба хэбэлэй хоёр хажуугаар оршохо амисхалай һүбүүд гү, али амисхалууруудһаа һалбарилна. Амисхалай һүбые (амисхалуурые) стигма гэжэ нэрлэнэ. Трахейн эхинэй хэһэгтэ бүдүүн трахей байха болоод тэдэшээриинь сааша һалбарилан нариджа олон тооной маша жэжэг хялгасалаг трахеолуудые үүдхэжэ ябасаар бэеын эд эснүүдэй дотор нэбтэрэн орожо түгэснэ. Амисхалай томо трахейнууд өөр хоорондоо тууша ба хүндэлэн жэжэг трахейгаар холбогдоно. Амисхалай трахей хүбрэлиин эктодермын дабхарһаа үүдэхэ тула дотоодо ханань кутикулээр бүрхэгдэнэ. Бэеын хоёр хажуугай трахей тус бүриин үзүүртэ амисхалай һүбын (стигмын) ойролсоо хааха аппарат байна. Хааха аппарат бол амисхалай һүбые тойроһон хүшүүргэй системэ юм. Хүшүүрэг, балсангай үйлэшэлгээгээр ойротон, амисхалай һүбын амасрые шахажа, тэрэнэй дотоодо хүндые хаана.

Шумуулуудай оршоной агаарай тохиромжогүй нүхэсэл юмуу хорто хиитэй тулгарбал амисхалай аппарат (стигма) хаагдажа түрэ зууршье атугай амисхал зогсонги байдалда ороно. Гэбэшье түүниие шумуул тэһэбэрилжэ шадана. Тэрэшлэн амисхалай һүбиин дотор ханаар маша олон үе хилгаһууд байхань агаарай бохирдолтые (тооһые) шүүхэ үүргэ гүйсэдхэнэ.

Трахей дотор таладаа ороомог хэлбэриин кутикулээр хушагдаһан байна. Амисхалай трахейн иимэ ороомог бүтэсэ, түүниие юманда дарагдан хабшагдажа хаагдахаһаа хамгаална. Иимэ тохёолдолдо ороомог трахейн дотуур хии сүлөөтэй урдаха болоно. Зарим хорхой шумуул (сарсаа, илаа) трахейн зарим хэһэгтэ амисхалай уута үүдэхэ болоод тэрэнь запас хиие хадгалхад зохилдоһон байхын зэргэсээ ниһэлтын үедэ бэеын хубиин жинг багадхаха үүргэ гүйсэдхэнэ. Хэбэлэй балсангуудай агшалтаар бэеын багтаамжа багадхажа амисхал гадагшалха ба балсангай һулралтаар бэеын багтаамжа ехэдхэжэ амисхал абана.

Хүшэлтүрэгшэ хии трахейн системэ өөд орохо ба нүүрһэнхүшэлэй хии илгаран гараха процесс амисхалай һүбүүдээр диффузиин замаар ябагдана. Амисхалай хүдэлгөөнэй тоо минутада 4-200 хүрэтэр гүйсэдхэгдэхэ болобошье шумуулуудай хүдэлгөөнэй үедэ ехэднэ.

Шумуул бодосой солилсооной процессын үрэ дүндэ бараг бэеын жингын хүниихэтэй адли хэмжээнэй дулааниие илгаруулабжа шумуулуудай бэеын хэмжээ бага, кутикулын бүрхөөлээр дулаан нэбтэржэ гэрлые сасруулха талбай харисангуй ехэ тула дулааниие түргэн алдадаг. Энэ ушарһаа шумуулуудай бэеын дулаан хүйтэниинь гадаада оршоной дулаан хүйтэнтэй шууд порпорциналь байна. Харин наринай элжэ гү, али болбол хүдэлөөнэй үедэ балсангай үйлэ ажалалгаа ехэдхэһэнһээ боложо бэеын температура 10-аар нэмэгдэнэ. Уһанай шумуул абгалдай трахейн системэ бэтүү, өөрөөр хэлэбэл амисхалай һүбэ (стигма) байхагүй. Иимэ тохёолдолдо тэдэгээрэй хиин солилсоо трахейлиг заламгай ашаар ябагдана. Тэдэгээрэй бэеын хоёр хажуу гү, али түгэсхэлдэ маша нимгэн ханатай элтэһэн маягай трахейлиг заламгай оршоно. Трахейлиг заламгай маша нарин трахеолуудаар баялаг байна. Түүгээр хиин солилсоо нүхэсэлдэнэ.

Ном зохёол

• Davidson, E. (ed.) 1981. Pathogenesis of Invertebrate Micorobial Diseases. Allanheld, Osmun & Co. Publishers, Inc., Totowa, New Jersey, USA. 562 pages.
• Davidson, E. 2006. Big Fleas Have Little Fleas: How Discoveries of Invertebrate Diseases Are Advancing Modern Science University of Arizona Press, Tucson, 208 pages, ISBN 0-8165-2544-7
• Davidson, RH and William F. Lyon. 1979 Insect Pests of Farm, Garden, and Orchard. John Wiley & Sons., New York. 596 pages, ISBN 0-471-86314-9.
• Grimaldi, D. and Engel, M.S. (2005). Evolution of the Insects. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82149-5. 
• Reimer, N.J., J.W. Beardsley, and G. C. Jahn 1990. Pest ants in the Hawaiian Islands. In R. Vander Meer, K. Jaffe, and A. Cedena [eds.], «Applied Myrmecology: a world perspective.» Westview Press, Oxford, 40-50.
• Triplehorn, Charles A. and Norman F. Johnson (2005-05-19). Borror and DeLong’s Introduction to the Study of Insects, 7th edition, Thomas Brooks/Cole. ISBN 0-03-096835-6. — a classic textbook in North America
• Grimaldi, D. and Engel, M.S. (2005). Evolution of the Insects. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82149-5.  — an up to date review of the evolutionary history of the insects
• Rasnitsyn, A.P. and Quicke, D.L.J. (2002). History of Insects. Kluwer Academic Publishers. ISBN 1-4020-0026-X.  — detail coverage of various aspects of the evolutionary history of the insects
• Biewener, Andrew A. (2003). Animal Locomotion. Oxford University Press. ISBN 0-19-850022-X. 
• Merritt, RW, KW Cummins, and MB Berg (2007). An Introduction To The Aquatic Insects Of North America. Kendall Hunt Publishing Company. ISBN 0-7575-4128-3. 

Холбооһон

• Tree of Life Project — Insecta
• Insect Morphology Архивировалһан 3 гурба һара 2011 оной. Illustrated and extensively linked overview of insect external and internal anatomy
• Let’s Talk About Insects Let’s Talk About Insects is designed to help students ages 9–11 years of age gain an appreciation of insects; learn how insects grow and develop (metamorphosis), and learn the importance of insects in our environment. (Also in Spanish Архивировалһан 25 нэгэ һара 2009 оной.)
• Meganeura Архивировалһан 14 арбан нэгэ һара 2006 оной. Website about insect evolution and fossil record.
• IPS Website of the International Palaeoentomological Society.
• UF Book of Insect Records, documenting «insect champions» in different categories
• Insect Walking Архивировалһан 25 дүрбэ һара 2009 оной. Fred Delcomyn, Research into Insect Locomotion at the University of Illinois
• Press Release 2002 on research into polypodal locomotion Архивировалһан 22 таба һара 2013 оной.
• Insectclopedia Insect research portal
• Insects as Food by Gene DeFoliart. Information about insects as a food resource.
• Insects and human culture Архивировалһан 15 зургаа һара 2009 оной. Entertaining U.S.A. site
• Information on keeping, breeding and rearing insects and invertebrates.
• Bug Bytes A reference library of digitized insect sounds.
• INSECTS .org Insect appreciation.
• The Unexpected Apocalypse. Entomologist May Berenbaum about a world without insects.
• Pentagon plans cyber-insect army
• Introduction to the Natural History and Classification of Insects in a Series of Familiar Letters with Engravings, Priscilla Wakefield, 1816 A free to read book courtesy the Carnegie Museum of Natural History Library
• Earthlife Web — Insect Morphology and Anatomy
• Featured Creatures Архивировалһан 22 нэгэ һара 2009 оной. — the good, the bad and the pretty — hundreds of species and groups
• WoodyBug Архивировалһан 18 нэгэ һара 2009 оной. — you plant 'em, they eat 'em — S.E. U.S. woody ornamental pests and beneficials
• Public Health Pest Control Архивировалһан 18 нэгэ һара 2009 оной. — the EPA national manual on public health arthropods

Зурагууд

• BugGuide Photographs, life history information, and identification of North American arthropods, especially insects
• LiveScience: Insects Insect information and User-submitted Insect pictures
• ESALQ Entomological Museum A collection of 6000+ insect pictures (jpeg format). Brazilian collection (ESALQ/USP).
• North American Insects A library of 4,000+ reference quality large format insect pictures. Creative Commons licensed
• Pictures of Florida insects
• InsectImages.org A archive or 24,000+ high resolution insect photographs. Free for Non-profit Educational Uses.