Истанбул
Истанбул (тур. İstanbul, түүхынгээ ябасада Византи болон Константинополь зэргээр нэрлэгдэжэ байһан) — Европын хоёрдохи хамагай ехэ хүн зонтой хото (дэлхэйдэ хотонуудай дотор 3-т, хотын нютаг дэбисхэрүүдһээ 21-т) болоод Туркын соёл уралиг, санхүүгай түб юм. Хотонь Стамбул можын 27 дүүргэтэй өөртөө багтаадаг. Истанбулиинь Босфорой хахад арал дээрэ оршохо болоод Туркын баруун хойто хэһэгэй Алтан Эбэр хэмээхэ үбэр газарые эзэлдэг. Босфорой Ази дахи болон Европо дахи талуудай али алин дээрэнь оршохо болоод хоср тиб дээрэ оршодог дэлхэйн сорын ганса метрополи хото юм. Ута удаан түүхынхээ ябасад Римэй эзэнтэ гүрэн (330—395), зүүн Рома гү, али Византиин эзэнтэ гүрэн (395—1204 ба 1261—1453), Латинайа эзэнтэ гүрэн (1204—1261), Оттоманай эзэнтэ гүрэн (1453—1922) зэргэ гүрэнүүдэй ниислэл байгаа. 2010 оной Европын соёл уралигай ниислэл боложо һунгогдоһон болоод 1985 ондо түүхын газаруудиинь ЮНЕСКО-гай Дэлхэйн үбын жагсаалтада ороһон байна.
| Истанбул хото | |
|---|---|
| — ехэ хотын захиргаа — | |
| тур. İstanbul şehri | |
| Истанбул хотын захиргаа | |
 |
|
 |
|
| Улас орон |  Турк |
| Бүһэ | Мармара |
| Можо | Истанбул |
| Дүүргэ | 27 |
| Газар нютаг | 1.830,92 |
| Газарай байса | 100 |
| Хүн зон | 11 372 613 хүн (2007) |
| Нягтарал | 6 211 хүн/км² |
| Византи нэрээр МЭҮ 667 он | Байгуулагдаһан |
| Нова Рома нэрээр МЭ 330 он 337 онһоо |
Османай үе |
| Konstantiniyye (Осман Турк хэлээр) нэрээр 1453 он Олон уласта Константинополь |
Османай үе |
| Бүгэдэ Найрамдаха Турк Уласай үе | Истанбул нэрээр 1923 ондо (Турк хэлэн) Олон уласта Константинополь, энэнь 1930 онһоо Истанбул болоһон |
| Сагай бүһэ | Истанбулай саг (НЗНС+2) |
| Телефоной_код | (+90) 212 (Европ дахи хэһэг) (+90) 216 (Ази дахи хэһэг) |
| Шууданай индекс | 34010-һаа 34850 болон 80000-һаа 81800 |
| Автомашин | 34 |
Газар зүй
Заһаха
Гантиг тэнгисэй Босфор хоолойн хоёр хажуугаар доболиг газарда оршодог. Хотын ехынхи хуби Европо дахи, бага хубинь Азида байдаг. Истанбул Хара тэнгисһээ Газарай дундада тэнгис руу болон Зүүн урда Европоһоо Бага Ази хахад арал руу хоёр худалдаа наймаанай замуудай бэлшэрдэ оршодог ушариинь Истанбул хото түргэгөөр урган бэхижэжэ байгаа.
Газарай дундада тэнгисэй субтропикын сагай уларилтай. Нэгэдүгээр һарын дунда температура — 5,2°С, наймадугаар һарын дунда температура — 23,6°С, жэлдэ 633 мм шииг нойтонтой.[1] талмайнь 1.830,92 км2. Оршом 11,37 сая хүн зонтой. Истанбул 27 дүүргэдэ хубаагдадаг. Хотын захиралга 4 жэл бүри һунгагдаһан орон нютагай захиргааһаа гүйсэдхэдэг.
Эдэй засаг
ЗаһахаТурк уласай ажаүйлэдбэриин 60 % оршом энэ хотодо байна: машина бүүтэлгэ, химиин ажаүйлэдбэри, цемент бүүтэлгэ, эдеэ хоолой ажаүйлэдбэри, хүнгэн индустри (буд нэхэлгын, арһанай, гуталай, оёдолой индустри), мебелиин, саарһанай, шэлэй бүүтэлгэ. Гурбан дээдэ һургуулитай (Истанбулай дээдэ һургуули, Истанбулай технологиин дээдэ һургуули болон Богазичи дээдэ һургуули). Эдэй засагай академи, худалдаанай академи, уран һайханай академи.
Түүхэ
Заһаха
МЭҮ 660 ондо оршом Византи нэрээр байгуулагдаһан. МЭ 330 он хойшо Римэй эзэн хаанай Константинай нэрэмжэтэ Константинополь (дундада зуунай ородой удха зохёолдо Царьград — «Хаанай хото» нэрэтэй) нэрэтэй байгаа.
395 он хүрэтэр Римэй эзэнтэ гүрэнэй ниислэл, 395—1453 ондо — Византиин ниислэл (1204—1261 ондо забһарда загалмайтануудай Латин эзэнтэ гүрэнэй ниислэл).
1453 ондо туркуудһаа эзэлһэн тиигэд Истанбулда ондоо нэрэ үгэгдэһэн. 1453—1918 ондо Османай эзэнтэ гүрэнэй ниислэл, 1923 оной 10 һара хүрэтэр — Турк уласай ниислэл. Византиин сагай эзэн хаашуулай ордонуудай, Валента акведугай, хотын хэрэмэй, газар доорохи цистернууд болон шүтэлгын байрануудай һандархай барилгууд бүтэн үлэнэ. Византиин үеын шүтэлгын байранууд лалын сүмээр шэнэлжэ хэгдэһэн байна: Гэгээн Иринын церковь (6 зуун, 6 ба 8 зуунда һандаргаһан, һэргээн бодхооһон), Гэгээн Софиин томо церковь, Гэгээн Феодорой церковь (Килисе-Джами, 11 зуунай 2 хахад, 14 зуунай дойбод зурагууд), Хора монастыриин церковь (Кахрие-джами, 13 зуунай эсэс — 14 зуунай эхин, 14 зуунай эхинэй дойбод зурагууд), гэхэ мэтэ.
Османай эзэнтэ гүрэнэй ниислэл болоод, газарзүйн ашагтай байрашал ашаар Истанбул ехэ худалдаа наймаанай ажаүйлэдбэриин түб болоһон. Хара тэнгисэй хоолойн шухала удхань хотын шангадхалгада ба хүгжэлдэ туһа болобо. Османай эзэнтэ гүрэнэй унал үедэ (17 зуунһаа хойшо) Хара тэнгисэй хоолойтой Истанбул Европын хүсэнэй тэмсэлэй зүйл болоһон; энэ проблемэ Зүүн асуудалай шухала хэһэг оробо, 1914—18 онуудай Нэгэдүгээр дэлхэйн дайнай шалтагаануудай нэгэн.
Нэгэдүгээр дэлхэйн дайнай үедэ Османай гүрэн Германиин эзэнтэ гүрэнэй холбоотон байгаа ушар Түб хүcэнүүд диилдэһэн һүүлдэ, 1918 оной 11 һарын 13 Истанбул Англиин, Франциин ба Италиин сэрэгүүдһээ эзэмдэһэн. 1919 ондо байгуулһан Мустафа Кемаль Ататюркһаа ударидаһан Турк үндэһэнэй хүдэлөөн 1922 ондо Антантаһаань Истанбулые сүлөөлбэ. Дүрбэн жэлэй үндэһэнэй сүлөөлгын дайн һүүлдэ Европын уласууд Бүгэдэ Найрамдаха Турк Уласай бэеэ даанги байдалые мэдэрбэ.
Уран барилга
Заһаха
Алтан Эбэр (Истанбул) тохой хотын Европын зоные 2 хэһэгдэ хубаагдадаг: хахад аралда (тохойн урдада) оршодог дундада зуунай дүрсые (уйтан гудамжууд, олон лалын сүмэнүүд) бүтэн байлгагдадаг Эминёню (тур. Eminönü, «Хуушан хото»), ба Бейоглу (тур. Beyoğlu, «Шэнэ хото», Алтан Эбэр тохойн оролгоһоо хойно). Бейоглуда Каракёй (тур. Karaköy, хуушанай Галата) — худалдаа наймаанай портын нютаг, тиигэд өөрөө Бейоглу нютаг (хуушанай Пера) — албанай ба соёлой түб ороно. Азиин түби газарда — хотын гурбанай нэгэ хуби — Гантиг тэнгисэй эрьедэ (Мода нютаг) виллатай, томо сэрэгэй казарматай Ускюдар (тур. Üsküdar) нютаг.
Гурба үеын байра барилгууд мүнөөнэй хотын уран барилгын дүрсые бэлдхэнэ. Византиин үеын эзэн хаашуулай ордонуудай, ипподромай, Валента акведугай, хотын хэрэмэй, газар доорохи цистернууд болон шүтэлгын байрануудай һандархай барилгууд бүтэн үлэнэ. Византиин үеын шүтэлгын байранууд лалын сүмээр шэнэлжэ хэгдэһэн байна: Гэгээн Иоанн Студитай базилика (Эмир Ахор-джамиси; 5 зуун), Гэгээн Иринын церковь (6 зуун, 6 ба 8 зуунда һандаргаһан, һэргээн бодхооһон), Гэгээн Феодосиин церковь (Гюль-джами; 9 зуунай 2 хахад), Мирелейон (Будрум-джами; 10 зуунай 1 хахад), Гэгээн Сергиин ба Вакхын церковь (Кючюк Айя-София, 6 зуун), Гэгээн Андрейн церковь (Ходжа Мустафа-джами; 7 зуун), Гэгээн Федорай церковь (Килисе-джами; 11 зуунай 2 хахад — 14 зуун), Пантократорай сүмын комплекс (Зейрек-джами; 12 зуун), Гэгээн Софиин томо церковь, Гэгээн Феодорой церковь (Килисе-Джами, 11 зуунай 2 хахад, 14 зуунай дойбод зурагууд), Хора монастыриин церковь (Кахрие-джами, 13 зуунай эсэс — 14 зуунай эхин, 14 зуунай эхинэй дойбод зурагууд), гэхэ мэтэ.
Турк дундада зуунай үеын барилгууд: ордонууд — Анадолухисары ордон (14 зуунда байгуулһан), Румелихисары (1452), Едикуле (1455); лалын сүмэнүүд — Фатих-джами (15 зуун; һандаргалга һүүлдэ һэргээн бодхооһон), Баязида (1497—1503 гү, али 1505, Кемаледдин уран баригша), Шахзаде (1548, Синан уран баригша), Сулеймание (1550—1557, Синан уран баригша), Ени-джами (1597—1663), Ахмедие (1609—17, Мехмет-ага уран баригша); Топкапы ордоной барилгууд — Чинили-кёшк һарабша (1472, Кемаледдин уран баригша), Ереванай һарабша (1635), Багдадай һарабша (1638), уһан оргилуурууд. 18 зуун һүүлдэ Истанбулай уран барилгада баруун Европын шэнжэнүүд нэбтэрнэ. 19 зуунда эклектик барилгуудай байгуулга эхилжэ байна; 20 зуунда — функционализм шэнжын барилгуудай байгуулга эхилһэн. 1950 арбан жэлдэ Истанбулай ведутся работы по заһабари эхилһэн.
Зурагай сомог
Заһаха
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ Стамбул[permanent dead link] // Большая советская энциклопедия.
Холбооһон
Заһаха- Стамбул хотын албан ёсны сайт
- Стамбул мужийн засаг дарга
- 1946, 1966, 1982, 2005 онуудын газрын зураг Архивировалһан 10 найма һара 2011 оной.
Энэ хуудаһан Истанбул гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
