Буряадай түүхэ

Буряадай түүхэ гээшэ Буряад ороной, буряад-монгол зоной түүхэ юм. Эртэнһээ нааша Монгол угсаанай нүүдэлшэд оршон һуужа ерэһэн тус нютаг 1206 ондо байгуулагдаһан Ехэ Монгол Уласай бүрилдэхүүндэ багтажа байгаа.Эртэнһээ нааша Монгол угсаанай нүүдэлшэд оршон һуужа ерэһэн тус нютаг 1206 ондо байгуулагдаһан Ехэ Монгол Уласай бүрилдэхүүндэ багтажа байгаа.

XVI зуунай үеһээалтан, ангиин арһаар баялиг Буряад нютагта Орос хаанта уласай худалдаашад, сэрэгүүд һуурижажа эхилһэн байгаа. Ородууд 1666 ондо Үдэ голой хүндыдэ бэхилэлтэ барижа, Дээдэ Үдэ гү, али Верхне-Удинск гэжэ нэрлэһэниинь хожомой Улаан-Үдэ хото болоод тэрэ үеһээ тус бүһэ нютагай түб болоһон юм. 1689 ондо Манжын Цин гүрэн, Оросой хаанта уласай хоорондо байгуулһан Нерчинскын хэрээ ёһоор албан ёһоор ород мэдэлдэ шэлжэһэн байна.

Хожом 1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлдэ нэгэ хэһэг сагаан арми болон Япон уласта эзэлэгдэжэ байһан болоод 1920 ондо Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Улас Дээдэ Үдэдэ ниислэлтэйгээр оршон тогтоножо байгаа. 1922 ондо Зүблэлтэ холбоото уласта нэгэдхэгдэһэнэй һүүлдэ 1923 ондо Буряад-Монгол АССР болон зохёон байгуулагдаһан юм. 1958 ондо тус уласынь нэрэһээ Монгол гэдэг үгые таһаруулба.

1991 оной 5 һарын 27-ндо Буряад Улас болгожо нэрээ хубилһан тус улас мүн оной 12 һарын 25-нда СССР задрахада ОХУ-ай бүрилдэхүүндэ үлэжэ, 1994 ондо түүхэндээ анха удаа арадшалһан замаар юрэнхылэгшэеэ һунгахада Леонид Потапов тус уласай юрэнхылэгшээр һунгагдаһан байна.

Буряад-Монгол ороной түүхэһээ

Дэлгэрэнгые Буряад-Монгол ороной түүхэ һэдэбые үзэнэ үү.
Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Аазиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар Хүннүгэй (хуннугай) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды түнгүүс, арьяан, хути (хид), юкагиир, түрэг, саамояд) гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Аазиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.

Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг һэн ха. Һүүлэй һүүлдэ Чингис хаан 1206 ондо Монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулһан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян газарай эзэдэй (феодаалнуудай) зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэн үлөө һэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ һааб даа.

ⅩⅥ-дахи зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн хозахануудта (хасагуудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хозаханууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон үлэгшэ Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье Буряад-Монголнууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн Шэбэрэй (Сибиириин) захиргаанай хиналта доро бэлэй. Шэбэрые һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Ородые Зүүн-урда Аазиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ ⅩⅧ-ⅩⅨ-дэхи зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай (эконоомикын) хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.

Зүблэлтэ засагай үедэ. 1917 оной Октяабриин хубисхал (Октяабриин эрбэлюүсэ) Байгалай урда бэе, Ород хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ. 1923 ондо табадахи һарын 23-да Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас (АССР) байгуулагдаба. 1937 ондо Зүүн Шэбэрэй хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай (респүүбликын) мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха (автоноомито) тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Усть-Ордын тойрог болоно.

Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амасаха баатай һэн. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехээр хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо ниидэхэ онгосо (самолёот) бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуу нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд БНЗНЖУХ-ой (СССР-эй) бүхы эдэй засагай (экономиическа) райоонуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй (завоодуудай) олонхинь сэрэгэй (обороонын) бүтээл (продуукци) гаргадаг байжа, улас хаалгатай гуримаар бусад дэлхэйһээ холодуулагданхай байгаа.

Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. Ородой Шэнжэлхэ ухаанай акадеэмиин Шэбэрэй таһагай Буряадай Шэнжэлхэ ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран теэхникүм, тусхай дунда һуралсалай газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй ехэ хүсэн гээшэ, ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг (эконоомико) хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ үгэхэ хүсэн мүн.

1958 ондо «Монгол» гэһэн нэрэ зэргэ хуули бусаар болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Буряад Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1990 оной арбадахи һарын 8-да уласай "өөртөө засаха" гэһэн нэрэ зэргэ болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1991 оной гурабадахи һарын (маартын) 27-до Буряадай Уласай Хурал (Парлаамента) уласай нэрэһээ "Зүблэлтэ", "Ниигэм Журамта" гэһэн элирхэйлэгшэ үгэнүүдые болюулжа, "Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас" болгобо. Бүрин эрхэтэ улас, өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай. 1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ (Перзидеэнтэ) һунгагдаа һэн.