Манжын гүрэн
- Дүтэрхы удхатай бусад үгүүлэлые баһа Манжада үзээрэйгты.
Манжын Цин гүрэн (ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᡤᡠᡵᡠᠨ дайчин гүрүн, хитадаар 清朝, Цин чао) — 1644 онһоо 1911 он хүрэтэр эдүгээгэй Хитад, Монгол, Тайваниие эрхэшээһэн Манжа үндэһэтэнэй байгуулһан улас юм. Уласай нэрэ Манжа хэлээр Дайчин гүрүн, хитад нанхяадаар Да Чин (大清) гэдэг байһаниинь «ехэ арюун» гэһэн удхатай үгэ юм.
|
1636–1912 | |||||||||||||||
.svg) Туг (1889–1912) | |||||||||||||||
|
| |||||||||||||||
| } | |||||||||||||||
.png) 1890 оной Цин гүрэн. Хиналтада байгаа газар нютагые тодо ногооноор; абахые үнгэлзэһэн гэбэшье хинагдаагүй газар нютагые гэгээн ногоон үнгээр харуулба. | |||||||||||||||
| Нийслэл |
Мүгдэн (Шэньян) (1636–1644)[lower-alpha 1] Бээжэн (Пекин) (1644–1912)[lower-alpha 2] | ||||||||||||||
| Томо хото | Пекин | ||||||||||||||
| Албан хэлэн | Манжа, Мандарин, Монгол, Түбэд, Уйгур,[1] нутагай хэлэнүүд ба Хитад хэлэнэй диалектууд | ||||||||||||||
| Шажан |
Гүрэнэй шажан: Күнзын һургаал[2] Олонхи: Хитад арадай шажан, Даосизм, ба Буддизм Minority: Түбэдэй Буддизм, Тэнгэриин шүтэлгэ, Ислам, Бөө түргэл, Христ, ба бусад | ||||||||||||||
| Түрэ засаг | Абсолютна хаанта засаг | ||||||||||||||
| Эзэн хаан | |||||||||||||||
• 1636–1643 |
Абахай хаан (байгуулагша) | ||||||||||||||
• 1643–1661 |
Шүньжи хаан (Бээжэндэхи анханай) | ||||||||||||||
• 1908–1912 |
Сюаньтун хаан (һүүлшын) | ||||||||||||||
| Регент | |||||||||||||||
• 1643–1650 |
Доргон, хан хүбүүн Руи | ||||||||||||||
• 1908–1911 |
Зайфен, хан хүбүүн Чун | ||||||||||||||
| Юрэнхы сайд | |||||||||||||||
• 1911 |
Икуан, Чин ван | ||||||||||||||
• 1911–1912 |
Юань Шикай | ||||||||||||||
| Уласай хурал |
Зүблэхэ Зүблэл (1636–1733) Байхагүй (тогтоолой журам) (1733–1910) Зүблэхэ Зүблэл (1910–1912) | ||||||||||||||
| Түүхэн эпохо | Орой мүнөөнэй | ||||||||||||||
• Оройн Жингын ударидалга |
1616–1636 | ||||||||||||||
| 1636 оной | |||||||||||||||
| 1644–1662 | |||||||||||||||
| 1687–1757 | |||||||||||||||
|
1839–1842 (нэгэдэхи) 1856–1860 (хоёрдохи) | |||||||||||||||
| 1884–1885 | |||||||||||||||
| 1894–1895 | |||||||||||||||
• Найман-уласай холбооной добтолон оролго |
1900–1901 | ||||||||||||||
| 1911 оной 10 һарын 10–1912 оной 2 һарын 12 | |||||||||||||||
| 1912 оной 2 һарын 12 | |||||||||||||||
| Дэбиcхэр газар | |||||||||||||||
| 1700[3] | 8800000 | ||||||||||||||
| 1790[3] | 14700000 | ||||||||||||||
| 1860[3] | 13400000 | ||||||||||||||
| Мүнгэн тэмдэгтэ |
Мүнгэ (wén) Лан (liǎng) Саарһан мүнгэ | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
Энэ уласынь анхандаа Хойто Юань болон Нанхяадай Минб уласай тэмсэлые ашаглан гаража ерэһэн нүүдэлшэн арадай улас байһан болобошье анханай жэлнүүдһээ эхилэн хитаджаһан байна.
Нэрэ
ЗаһахаУласай албан ёһоной нэрэнь «Ехэ Чин» гүрэн. Анхандаа Монголшуудай дунда Хүндэлэлтэ Хаан хэмээн алдаршаһан Нурхачи баатарай ударидалган доро «Хожуу Цинь улас» (Хожуу Алтан улас) гэжэ нэрэлэгдэжэ байһан болобошье хүү Абахай хаанай үеһөө Монгол, Манжа, Нанхяад хэлэндэ эжэл удхаар хэрэглэгдэхэ «Чин» гэдэг үгээр уласаа нэрэгдэхэ болоо. Ехэ Чин гэхые Нанхяад хэлэндэ Да Чин (大清) гэхэ ба үүниие һунжаруулан мүн загбар эмэжэтэйгээр Дайчин гүрэн гэхэ болоо. Нэрын удхань Ехэ Арюун улас гэһэн удхатай.
Түүхэ
ЗаһахаXYII зуунай эхин үеын Солонгос улас-Манжын дайн
ЗаһахаСолонгос-Японой дайнай жэлнүүдтэ олон тооной хото, һуурин балгаһа боложо, хүн зониинь хоёр дахин хорогдобо. Газарай кадастрын мэдээгээр дайнай үмэнэ Солонгосой таряалангын талмай 1708 мянган кёль байһан бол 1611 ондо юрэдөө 541 мянган кёль болоһон байна. Энэнь дайнай хүлдэ таряалангын талмай һүйрэһэнһээ гадна баһа феодалнууд дайнай хүндэ байдалаар далимдуулан уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа, албан ноогдуулха тоололгоһоо нууһантай холбоотой байна. Хамжалга таряашадай нэрэ (ноби) тоо эрсэ үһэбэ. Дайнаар ушарһан хохиролоо ноёрхохо ангиинхан тэртээ тэрэгүй хооһорһон таряашадые мүлжэхэ замаар нүхэхые эрэмэлзэжэ байба. 1608 онд хунтайжа Кванхэ хаан шэрээндэ һуужа дайсануудаа усадхаһан «умар зүгэй ехэ» бүлэглэл ноёрхохо боложо уласай албан губшуур урида байгаагүй ехээр нэмэгдэжэ, дээрэхи бүлэгэй түлөөлэгшэд уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа таряашадыень хамжалагашалжа эхилбэ.
Байгуулга
Заһаха
Нурхачи баатар (1575—1626) манжа аймагуудые 1616 ондо нэгэдхээд Монголой Лигдэн хаанда захидал элгээжэ, ниитын дайсан Мин уласай эсэргүү хамтаржа дайтахые һанал болгоһоноор манжын Чин уласай түүхэ эхилнэ. Лигдэн уридань Мин уласые удаа дараа добтолжо, Мин улас Лигдэн хааные алтан мүнгөөр хахуулидаһан тула дахин Хитадтай байлдахые һонирхохогүй байгаа. Мүн Нурхачииие өөртэйнь тэгшэ зиндаанд харисаһанда дургүйсэжэ, хамтаржа ажиллахаһаа тадхалзаһан байна. Тэрэшье байтагай 1618 ондо Мин уластай холбоо тогтоон манжатай байлдаад илагдаба. Тэрэ сагһаа Нурхачи Үбэр Халхын тайжанарые өөртөө татажа сэдьхэлыень урбуулха болоо. Чингис хаан «Бусадай сэдьхэлые эзэл, сэдьхэлыень эзэлһэн байхад бэень хаа одохо» хэмээн һургажа байһан лугаа адли Нурхачи баатар «Дайсанаа зошон болгоё, зошоноо нүхэр болгоё» гэжэ яридаг байба.
Тэгсээр Хоршон, Горлос зэргэ аймагай тайжанар, мүн Үбэр Халхын тайжанар Нурхачитай холбоотон боложо, Лигдэн хаан гансаардаба. Үбэр Халхын тайжанар манжатай холбоо тогтоохдоо Мин уласай эсэргүү хамтаржа байлдана гэжэ тангараглаһан болобошье 1622 ондо Лигдэнэй эсэргүү байлдажа ухарааһан байна. 1623 ондо Лигдэн хаан Үбэр Монголой Түмэд, Ордос зэргэ нютагуудые манжаһаа үрэһэн өөртөө нэгэдхэһэн байна.
1626 ондо Нурхачииие Абахай хаан (1592—1643) залгамжалжа, Лигдэн хааные өөрын талада оруулхаар шармайжа байба. Лигдэн хаан 1631 ондо манжын эсэргүү дайтан эхилжэ, нютагтань гүн дабшин ороһон болобошье 1634 ондо манжа ба түүниин холбоотон монгол тайжанарай сэрэгэй нэгдэһэн хүсэндэ сохигдожо, Хүхэ нуурай (одоогой БНХАУ-ын Цинхай муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. манжанууд Хүхэ хотые эзэлжэ, 1636 ондо манжын Абахай хаан өөрыгөө бүхы Монголой хаан үргэмжэлжэ, уласаа «Чин улас» хэмээн нэрлэбэ.
Манжанууд Үбэр Монголын сэрэгэй хүсэндэ дулдайдан 1640 ондо Бээжинг абажа, Мин уласые мүхөөн, Хитадые эзэлһэн юм. 1670 ондо манжын Энхэ Амгалан хаан Хүхэ нуурые эзэлбэ. 1646—1675 онуудта Үбэр Монголдо Һүнидэй Тэнгис тайжа, Лигдэнэй хүбүүн Эрхэ Хонгор, ажа Абунай, гуша Бүрни ваннар манжын эсэргүү бодоһон болобошье дарагдаһан байна.
Манжын хаад эхин үедээ Монгол хаадай удамай охидһоо хатан буулгадаг байба. Тиимэһээ Энхэ Амгалан хаан тэргүүтэн манжын хаад өөрһэдэйгөө баһахүү Юань уласай хаадай залгамжалагшад гэжэ үзэжэ байба.
Манжын ноёрхолой үедэ феодалой мүлжэлиг шэрүүдһэниинь манжа улас Энхэ Амгалан хаанай үеһөө сэсэглэн мандажа Тэнгэриие тэтгэгшэ хаанай үе хүрэтэр үргэлжэлһэн юм. манжын түримхэйлэгшэд, Монголой шара хара феодалые түшин, хүдэлмэршэн арад, албат, хамжалгын эрхэгүй байдалые уридынхаһаань бүри хүндэрүүлһэн бэлэй.
Монголой тухай манжанарһаа “Монгол саазын бэшэг"-т оруулһан хуули сүм феодал ангиин шэнжэ шанартайнь элэрхы юм. Тэдэгээр хуули ёһоор монголой хүдэлмэршэн олоной ажа түрэхэ хамаг юмые нарин шанда дүрэм хэмжээтэй болгожо, монгол газарта манжын хинаха сагдаха дэглэм тогтобо.
Тэмдэглэл
Заһаха- ↑ Хитад: 盛京; пиньинь: Shèng Jīng; Загбар:Lang-mnc; capital after 1625 for Later Jin, secondary capital after 1644.
- ↑ Хитад: 北京; пиньинь: Běijīng; Загбар:Lang-mnc; primary capital afterwards
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ Elliott (2001), pp. 290–291.
- ↑ "Living in the Chinese Cosmos: Understanding Religion in Late Imperial China (1644–1911)", «What is Popular Religion», Columbia University
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Taagepera (September 1997). «Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia». International Studies Quarterly 41 (3). doi:10.1111/0020-8833.00053.
