Буряад-Монгол ороной түүхэ

Дэлгэрэнгые Буряад-Монгол ороной түүхэ һэдэбые үзэнэ үү. Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар Хүннүгэй (хуннугай) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Хуушан һудлалай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдһээ

Хэдэн мянган жэлэй саана Буряадай нютагууд мүнөөнэй халуун оронуудайхидал адлирхуу уларилтай, элбэг баян ургасатай байһан гэлсэдэг.

Халуун орондо амидаран бэлшэжэ ябадаг олон түрэлэй амитадай (арсалан заан (мамонт), дүрбэ-табан меэтэр ута бэетэй хирһэн, анааша, абарга томо матар мэтын олон ан арьяатан, томо шубуудай) яһан газар бүриһөө олдожо байдаг.

Жэшээлхэдэ, Эбилгын доодо захын Толгойн баруун хажууда нэгэ нүхэн доторһоо хэдэн арбаад мянган жэлэй саана ябаһан хори шахам томо, жэжэ элдэб ан арьяатанай толгойнууд олдоо һэн. Эндэ ганса толгойнууд зүндөө сугларһан бэшэ, харин хүнүүд ангуудые алажа эдеэд, толгойнуудыень нэгэ газарта хаяһан байжа магад.

Буряадай урда аймагуудай хадануудаар сахариг томо эбэртэй аргали хонид, хүдөө талада шулуу эдидэг ёло шубууд 200-250 жэлэй үе хүрэтэр амидаржа ябаһан болоно. Шулуун түхэлтэй ёлын хоргол түүжэ, эмдэ хэрэглэдэг байһан юм. Сагаан хойлог, тугад шубууд бүри 1900 он болотор үсөөхэн тэды үзэгдэдэг байгаа.

Буряад орон нютагуудаар ажаһууһан зон хожомхон болотор, эльгэн хара шулуу, сагаан мана, хүрин ногоон яшал ба бэшэ хурса эрмэгтэйгээр ялтардаг шулуунуудаар эритэ зэбсэг, хутага, шүбгэ мэтые бүтээдэг, модо сабшажа ялтаха, ан харбаха һомоной зэбэ хэдэг, малай шарха отолжо эмнэдэг шулуун хутага, буугай ба хэтын сахюур һаяшаг болотор хэрэглэдэг байһан. Хүн зон улам шадамар боложо, зэд сад, хүрэл болбосоруулжа, зэбсэг бүтээхэ арга олоод, түрүүшээр харбаха һомоной зэбэ, хутага, шүбгэ ба бэшэ зүйлнүүдые бүтээдэг болоһон юм. Тэрээнһээ хойшо хүнүүд түмэрөөр элдэб эритэ зэбсэгүүдые дархалдаг, тиигээд хоол хүнэһэеэ ядаралгүй хангадаг болоһон аад, дэлхэйн баялигай, ан гүрөөлэй хомордоходо, адууһа мал олоор баридаг болоһониинь буусын байрануудай үлэгдэлнүүдһээ элирэн харагдана.

Буряад эртэ урдын үльгэр түүхэдэ дурдагдадагай ёһоор, түмэр болбосоруулан хэрэглэдэг болоһоор нилээхэн үнинэй гэхэ гү, али гурбан мянган жэл үнгэрһэн байха. Түмэр хайлуулдаг эртэ урда сагай хаягдаһан һууринууд, түмэрэй шулуу абадаг агынууд олон газар олдодог, тэрэ сагай дархашуулай хэһэн түмэр зэбсэгүүдэй жэбэрсэгүйнь эрдэмтэдые нилээд һонирхуулдаг юм.

Хүн зон үдэхэдөө, мал олоор үсхэдэг болоһон, элдэб зэбсэгэй элбэг, болбосоронгы болохо тума байгаалиин зэрлиг ургамалнуудые хэрэглэлгэ улам һайжарһан, ойн модо отолон ашагладаг, газар хахалжа таряа таридаг, һубаг малтадаг боложо эхилһээр олон жэл үнгэрөө. Тэрэ үни холын һубаг, хахалһан газарнуудаар ямар хүнүүдэй ажаһууһаниие Буряад хуушанай һудлалай эрдэмтэд (архиологууд) шэнжэлхэ тодорхойлжо шэнжэлдэг байха юм.

Түүхын дурасхаалта зүйлнүүд тухай

Буряад Уласай баялигуудта хабаатай Байгалай урда талын эртэ урдын дурасхаалта зүйлнүүд (хүшөөнүүд) тухай үсөөхэн тэдыгээр бэшэхэ хүсэлэнтэйб.

Буряад ороной газар нютагуудта хэдэн мянган жэл соо хүн зоной бүтээһэн дурасхаалта тэмдэгүүд, харгы зам шадарай хабсагай шулуунда зураһан зурагууд олон байдаг. Тэдэ бүхы зурагууд ба хүшөөнүүд ехэ удха шанартай. Үзэг бэшэггүй аяар тэрэ балар барга сагай хүнүүдэй ямар байдалтай байһые, хэды шэнээн адууһа мал, эд зөөри баридаг, ямар ан гүрөөл агнадаг байһые түүхэ домог болгон, тэгшэ хабсагайн шулуунда зураглан дүрсэлэн бэшэһэн байдаг. Зэрлиг шахуу байдалтайшье һаа, хүн түрэлтэн орон нютагтаа, оршон байдалдаа омогтой байһанаа, хойто үеынгөө зондо мэдүүлхэ арга олоһон болоно хаш. Наһа бараһан хүниие хадагалхадаа, тэрэнэй хэргэм зэргын ёһоор хэтын хэтэдэ мартагдахагүй ехэ, бага дурасхаалай тэмдэгүүдые хэдэг байгаа. Тэдэниие хүшөө шулуун гэжэ нэрлэдэг. Хүшөөнүүд гурбан янза байдаг:

Шулуу обойлгожо сомоһон гү, али дундаа хонхортой хүшөөнүүдые үни холын нүүдэлшэдэй тэмдэг гэдэг.
Хабтагай томо шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөе хэргэдэй ба зэргэ ехэтэй ондоо хүнүүдэй хүшөө гэхэ. Тэрээниие хэрэгсүүр гэжэ нэрлэдэг. Эдэнь Буряад, Монгол, хэргэд ба бэшэ нүүдэл зоной холимог хүшөөнүүд гэлсэдэг. Шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөнүүд ехэнхидээ 900—1200 онуудай хоорондохи үедэ табигдаһан гэжэ шэнжэлэгдэнхэй юм ха.
Гурбадахи янзын томо хүшөөнүүд ехэнхидээ шулуунуудые тэбхылгэжэ, бага гонзогороор һубарюулжа табиһан, газаагуурнь шулуугаар тэбхэр гү, али түхэреэн хашаа баряад, дүрбэн зүгтэнь алагдаһан моринойнь дүрбэн табгай булажа, дээрэнь багахан шулуу обойлгоод, мяхыень тэндэ байлсаһан зон эдеэд тарадаг байһан гэхэ. Эдэ хүшөөнүүд нүгшэһэн баян, ноён зэргэтэй хүнүүдтэ табигдаһан түүхэтэй юм хаш.

«Шулуун дуугай болобошье, түүхэ хөөрэдэг юм» гэһэн эртэ урдын домогой үгэ олондо мэдээжэ байха. Бодисой зүйн (фиизикын) , тоогой ухаанай (матемаатикын), газар һудлал (геолоогиин), кибернеэтикын шэнэ туйлалтануудые хуушанай һудлал (археолоогиин) шэнжэлгэдэ хэрэглэхэ талаар БНЗНЖУХ-(г)ой (СССР-эй) Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй хуушанай һудлалай таһагай эрдэмтэд хэдэн мянгаад жэлдэ хадагалагдажа байһан һонирхолтой нюусануудые элирүүлнэ. Энээнэй ашаар хүн түрэлтэнэй ажабайдалай хүгжэһэн гол шатанууд болон зарим дурасхаалта зүйлнүүдэй наһа жэлые бүришье мэргэнээр тодорхойлно.

Дурасхаалта зүйлнүүдые оложо, наһыень тодорхойлһоной һүүлдэ тэдэниие гэмтээнгүй хадагалха, ямар бодосуудһаа бүридэһыень, ямар аргаар бүтээгдэһыень элирүүлдэг байна. Тиимэ мэдээнүүдые үндэһэ болгон, эртэ урдын соёл болбосоролой яагаад дэлгэрһые, тэрэ сагай арад зоной ажабайдалай дэбжэлтэ, харилсаа холбооной ямар байһые мэдэдэг.

Байгалай үмэнэхи хада ба губи талануудта эртэ урдын буусанууд, түүхэтэ зурагууд, хүшөөнүүд бии байдаг. Тиимэһээ ородой элитэ ехэ эрдэмтэд, тусхай һургуулитан тэдээн тушаа бүри үнинэй анхаралаа табидаг байгаа. 1675 ондо Москваһаа Хитадта һууха элшэн һайдаар эльгээгдэһэн Михооло Спафаарий эртэ сагай буусанууд, эбдэрхэй һандархай ба эзэгүй хотонууд, эртэ урдын таряалангай, һубагай үлэгдэлнүүдые харгыдаа хараһанаа һонирхон бэшэһэн байдаг. Тэрэнэй хойно зуун жэл үнгэрөөд байхада, ородой агууехэ хубисхалша, уран зохёолшо А. Н. Радиищев Ородой зүүн зүгэй олон арадуудай түүхэ зохёон бэшэхэ зорилго урдаа табиха зуураа, Буряад угсаатанай эртэ урдын түүхэ болон бүришье эртэ сагай археологиин дурасхаалта тэмдэгүүд, тэрэ тоодо Алтайн ба Ононой, Үргэнын губи тала, хада уулануудһаа олдоһон урда сагай үнгэтэ түмэрэй уурхайнуудта анхаралаа баһал табилсаһан байдаг. Удаань, арбан юһэдэхи зуун жэлэй турша эрдэмтэд болон нютагай юрын хүнүүд Байгалай үмэнэхи тала губи, хада уулануудһаа олдоһон үни галабай үлэгдэлнүүдые ехээр һонирходог болоһон байгаа.

Буряад-Монголой түрүүшын эрдэмтэн Банзарай Доржо (Доржи Банзаров) бүтээлнүүд соогоо Буряад зоной урдын байдал тушаа бэшэһэн байха юм. ⅩⅨ зуунай һүүлдэ, ⅩⅩ зуун жэлэй эхеэр эрдэмтэн К. Д. Талькоо-Грынцеэвич гэгшэ Байгалай урда талаар ехэхэн ажал хэжэ, олон тоото һонирхолтой юумэнүүдые олоһон байха.

Шэнэ сагай шэнжэлгын эхиндэ

Эртэ урда сагай элдэб зүйлнүүдээр түүхэ шэнжэлдэг хуушанай һудлал зүблэлтэ (совет) үедэ ехээр хүгжэһэн байна. 1928 онһоо БНЗНЖУХ-(г)ой Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй (акадеэмиин) хуушанай һудлалай тусхай экспедиици эндэ анхан малталгануудые хэжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй хүдэлмэридэ Буряадай соёлой дээдэ һургуули, БНЗНЖУХ-(г)ой Шэнжэлхэ ухаанай хүреэлэнэй эдэй соёлой түүхын хүреэлэн, хизаар ороноо шэнжэлдэг эдэбхитэн хабаадалсаа бэлэй.

Нэгэ жэшээ дурдая. 1951-1952 онуудта түүхын эрдэмэй дооктор А. П. Оклаадниковай хүтэлбэрилһэн шэнжэлгээнэй анги (экспедиици) Улаан-Үдэ шадарай Толгой гэжэ хадын хормойдо малталга хэхэ зуураа, үни үхэжэ дууһаһан томо, жэжэ амитадай олон тоото яһануудые олоһон байгаа. Эдэ яһанууд хэдэн меэтэр газар доро, гол мүрэнэй үндэр эрье сооһоо олдоо һэн. Энээнһээ харахада, хэдэн арбаад мянган жэлэй урда тээ Сэлэнгэ мүрэнэй уг һабань, мүнөөнэйхиһөө ондоо тээгүүр, нүгөө хүтэлөөр урдадаг байһан шэгтэй байба. Тиин эндэ арсалан заан, хирһэн, зэрлиг буха, элжэгэн, аса туруутай морин, мүн тэрэ үеын ан арьяатан, туйлай томо шоно, томо баабгай, мүнөө сагта халуун орондо ябадаг ута эбэртэй оронго гүрөөһэн гэхэ мэтэ амитадай яһанууд нэгэ газарта орхигдожо, шоройгоор булагдаһан байба.

Толгой хадада олдоһон эдэ амитадай үлэгдэлнүүдые үндэһэлэн, оршон тойронхи нютагуудта урда дээрэ үеын хүнүүд анхан яажа амидардаг байһые, байгаалиин ямар байдалда тэдэнэй ажаһууһые дүүрэн ойлгожо боломоор. Мүн тэрэ шадар Ошуурхаб тосхоной захада, эртэ балар сагай хүнэй буусаһаа малтажа олоһон зүйлнүүд тон һонирхолтой. Эндэһээ олдоһон зүйлнүүд Толгой хадынхитай тон адли байба. Тэрэ шадар шулуугаар хэһэн зэбсэг багажанууд, туйлай томо хайнаг үхэрэй эбэр ба яһан, зэбсэг болодог бугын эбэрэй үлэгдэл, бугын ба томо хилмэ загаһанай яһанууд холисолдон хэбтээ һэн. Эндэ байрлаһан хүнүүд шулуу мүлижэ шадаха болоодүй, харин зэр зэбсэгүүдые гол мүрэнэй эльгэн хара шулуугаар хэмхэлжэ, хурса эри гаргаһан байба. Эндэһээ олдоһон гайхалтай зүйлнүүдэй нэгэн гэхэдэ, яһаар шүдэлжэ хэһэн һэрээ болоно. Энэнь хэлбэреэрээ Зүлхэ мүрэнэй эхиндэ, мүн Баруун Эброоподохи хабсагайн хүмэг сооһоо олдоһон эртэ сагай һэрээнүүдтэй тон адли байна гэжэ А. П. Оклаадников хэлэһэн байдаг. Энээгээр үндэһэлжэ хэлэбэл тэрэ сагай хүнүүдэй ходо загаһа барижа эдидэг байһаниинь тодорно. Түүхэтэ зурагууд, хүшөө шулуунууд, буусанууд Буряад арадай түүхэтэй таһаршагүй холбоотой.

Түүхын эрдэмэй дооктор А. П. Оклаадников хэдэн хабсагайн түүхэтэ зурагуудые буулгажа абанхай. Тиигэбэшье олон газарай зурагууд буулгажа абтаагүй, эбдэржэ баларжа, үгы боложо байдаг. Оронго голой адагтахи нэгэ улаан хабсагайн үбэртэ арбан гурбадахи зуун жэлэй түрүүшын хахадта, Монгол бэшэгээр бэшэһэн ехэ бэшэг байдаг һэн. Тэрэнэй эхиндэ: «Бурхан тэнгэриин үүдэн, эсэгэ үбгын богоһо, бурхан галта уулашни, энхэ тайбан нютагшни» — гээд, саашадаа туйлай олон үгэ бэшээтэй байдаг бэлэй. Теэд Сэлэнгэ мүрэниие үгсэһэн түмэр зам табихадаа, тэрэ бэшэгтэ хабсагайе задалжа абаһан байгаа. Тиимэ ушарнууд али олон үзэгдэнэ.

Хүннүгэй үедэ

Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгалай үмэнэхын газарай тон урда холын түүхын һонирхолтой намтар хүннүгэй (хунну) үедэ байгаа (энэ хадаа Эброопын литээр 1 зуун жэлэй һүүл 3 зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.

Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды түнгүүс, ираан, хути (хид), юкагир, түүрэг, саамояд гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Азиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.

Монгол эзэнтэ уласай үедэ

Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг һэн ха. Һүүлэй һүүлдэ Чингис хаан 1206 ондо монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулһан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян газарай эзэдэй (феодаалнуудай) зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэн үлөө һэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ һааб даа.

Ородто

16-дугаар зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн хозахануудта (хасагуудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хозаханууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород (Росси) гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон үлэгшэ Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье Буряад-Монголнууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн Сибириин (Сибиириин) захиргаанай хиналта доро бэлэй. Шэбэрые һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Ородые Зүүн-урда Азиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ 18-19-дүгээр зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай (эконоомикын) хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.

Буряадай газар нютаг 17-дугаар зуунай дунда үедэ Ородой Хаанта Уласай бүрилдэхүүндэ орожо, эхилээд Инисе, Яхад хотын захирагшын харьяанда байгаа. Эрхүүгэй воевоодствын бии бололгоһоо (1672) хойшо Байгал хойто Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Булаганай, Идын остроогууд, Бирюүльскэ слободаа, хожом Байгал урда Дээдэ Ангарай, Баргажанай, Бабантын, Үдын, Сэлэнгын, Итансын, Хабаансхын, Яруунын остроогууд тэрэнэй зайда оробо. Дундада газар Нэршүү хотодо хүтэлэгдэбэ.

18-дугаар зуун жэлэй 40-д онуудта буряад зон хүтэлхэ ула «хонтоорнууд» байгуулагдажа эхилнэ. Анаагай хориин арбан нэгэ обогуудай хонтоор түрүүшын болобо. Эдэ хонтоорнууд «Устав об управлении инородцами» (1822)-ин ёһоор тайшаа толгойлһон Степной дүүмэ нэрэтэй байгаа. Эрхүү гүбеэр Алайрай, Булаганай, Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Идын, Ойхоной, Худын, Түнхэнэй долоон дүүмэтэй (1886-1890 онуудта болюулагдаһан).

Байгал урда газарта 1851 ондо Дээдэ Үдын, Нэршүү остроогуудһаа шэтэ түбтэй Забайкалиин (Забайгалиин) можо байгуулагдаба. Тэрэ Баргажан (Баргажанай степной дүүмэ), Дээдэ Үдэ (Хориин степной дүүмэ), Сэлэнгэ (Сэлэнгын, Хүдэриин (Хударын) степной дүүмэнүүд), Шэтэ (Агын, Үрүльгын степной дүүмэнүүд) дүрбэн тойрогтой. 1884 ондо Забайкалиин можо Амуур шадар генераал-губирнааторствын бүрилдэхүүндэ оробо.

Зүблэлтэ засагай үедэ

1917 оной Арбадахи һарын ниигэм журамта хубисхал (Октяабриин социалис эрбэлюүсэ) Байгалай урда бэе, Ород хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ. Буряад газарай баруун хуби (Буряад-Монгол өөртөө засаха можо) БНОрЗХЖНУ-ай зайда оробо. Зүүн хубинь Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Уласай бүрилдэхүүндэ багтажа байгаад, 1921 оной дүрбэдэхи һарын 27-до Буряад-Монгол өөртөө засаха можо болобо. АДБНУ 1922 ондо ЗХУ-ай бүрилдэхүүндэ орожо, 1923 ондо табадахи һарын 23-да хоёр өортөө засаха можоһоо Бүгэдэ Найрамдаха Буряад-Монголой Өөртөө засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас (АССР) байгуулагдаба. 1937 ондо Зүүн Сибириин хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай (республикын) мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха (автономито) тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа Шэтэ можын мэдэлэй Ага тойрог, Эрхүү можын мэдэлэй Ордын-Адаг (Усть-Ордын) тойрог болоно.

Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амасаха баатай һэн. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехээр хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо ниидэхэ онгосо (самолёт) бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуу нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд БНЗНЖУХ-ой (СССР-эй) бүхы эдэй засагай (экономиическа) райоонуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй (завоодуудай) олонхинь сэрэгэй (оборонын) бүтээл (продуукци) гаргадаг байжа, улас хаалгатай гуримаар бусад дэлхэйһээ холодуулагданхай байгаа.

Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. Ородой Шэнжэлхэ ухаанай акадеэмиин Сибириин таһагай Буряадай Шэнжэлхэ ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран теэхникүм, тусхай дунда һуралсалай газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй ехэ хүсэн гээшэ, ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг (эконоомико) хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ үгэхэ хүсэн мүн.

1958 ондо «Монгол» гэһэн нэрэ зэргэ хуули бусаар болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Өөртөө Засаха Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1990 оной арбадахи һарын 8-да уласай "өөртөө засаха" гэһэн нэрэ зэргэ болюулагдажа, бүрин эрхэтэ Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас гэжэ шэнээр соносхогдoo һэн.

1991 оной гурабадахи һарын (маартын) 27-до Буряадай Уласай Хурал (Парлаамента) уласай нэрэһээ "Зүблэлтэ", "Ниигэм Журамта" гэһэн элирхэйлэгшэ үгэнүүдые болюулжа, "Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас" болгобо. Бүрин эрхэтэ улас, өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай. 1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ (Перзидеэнтэ) һунгагдаа һэн.