5-р Далай Лама
Үндэр гэгээн табадугаар Далай Лама Агван Лубсан Жамсо (түбэдөөр ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་, 1617-1782) 1617 ондо Урда Түбэдэй Ү-Цанг можын нютагта түрэһэн болоод анхадугаар Банчин богдо тодоруулжа Брайбун дасанда залаа. Энэ үедэ Түбэдтэ Гарма Гаржүдба, Жононба һалбаринууд Шарын шажантай тэмсэлдэжэ байһан ушар Ойрадай Гүүш хаанһаа Далай Лама туһаламжа абажа Монголой сэрэг Түбэдтэ орожо, гурбан орон (номто), арбан гурбан аймагта түрэ шажанай эрхые V Далай Ламада эргүүлжэ үгөө. Ингэжэ Далай Лама Монголой Ойрадай туһаламжатайгаар 1642 ондо Гандан ордоной засаг түрые байгуулһан болобошье үнэн хэрэгтээ Түбэд орон Гүүш хаанай мэдэлдэ байгаа. Уридын Далай Ламанар Брайбун хиидэй Гандан ордондо байһан бол V-р Далай лам засагай эрхые абаһанһаа хойшо Түбэдэй түрэ, шажанай түбые Һасада шилжүүлжэ Ботала (Будалин) ордоные байгуулба. Тэрбээр Хитадай эзэн хаан Шүн Жигэй уралигаар 1652 ондо Бээжиндэ уригдажа, Түбэдэй ехэ дүрбэн шажанай һургаалые танюулжа ном табяа. Тэрбээр 1682 ондо 66 наһандаа наһа бараһаншье Юрэнхы сайд Санжаа Жамсо хэдэн жэл Түбэд ордоные захирһан байна.
| Агван Лубсан Жамсо | |
|---|---|
| Табадугаар Далай Лама | |
| |
| Засаглал | 1638 — 1682 |
| Үмэнэхэ дүрэ | Ёндон Жамсо |
| Хойто дүрэ | Жамьян Жамсо |
| Түбэд | ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་ |
| Вайли | Ngag-dBang bLo-bZang rGya-mTsho |
| Дуудалага | Загбар:IPA-bo |
| Галиг (БНХАУ) |
Lobsang Gyaco |
| THDL | Losang Gyatsho |
| Эсэгэ | Дудул Рабдан |
| Эхэ | Кунга Ланза |
| Түрэһэн үдэр | 1617 Такцер, Ү-Цанг, Түбэд |
| Наһа нүгшэһэн | 1682 он (64 наһатай) Һаса, Түбэд |
Улас түрэ
ЗаһахаАгван Лубсан Жамсын үедэ Түбэдэй шажанай урасхалнуудай хоорондо засаглалай түлөө тэмсэл эд ябагдажа тэрэндэнь Монгол, Ойрад монгол, Манжууд эдибхэлэн оролсожо байба. Тэрээр Гэлүгбын урасхалые Түбэдэй түб хэһэгтэ ноёрхохо үүдые нээжэ Түбэдые Гэлүгбын урасхалай доро нэгэдхэһэн. Цахарын Лигдэн хаан улаанай урасхалые дэмжэн шара малгайтанай урасхалые усадхаһан абажа удалгүй өөд боложо Халхын Согто хунтайжа тэрэнэй үйлэ хэрэгые үргэлжлүүлэн Хүхэ-Нуурда ошон Амдое эзлэн Үй, Санруу сэрэг оруулба. 5-р Далай Лама Лубсанжамсо Хошуудай Түрэбайха тайжа гү, али Гүүш хаанһаа туһаламжа эрэһэнэй дагуу Гүүш хаан шарын урасхалые хамгаалан 1637 ондо Согтын сэрэгые Улаан хошуунда бута сохин уламаар 1642 ондо Түбэдые эзэлэн 5-р Далай ламые Түбэдэй шажанай ба улас түрын тэргүүн болоходынь туһалжа үрһэлдэгшэ урасхалнуудые дараа. 5-р Далай Лама Һасада Ботала хиидэй һууриие табижа засаглалаа тиишэнь нүүлгэн 1652 ондо Бээжиндэ ошожо Манжын хаанһаа тамга олгоһоные хүлээн абаа. Тэрээр 1682 ондо өөд болоһоные Түбэдүүд улас түрын зорилгоор 15 жэл нуужа 1697 ондо Жамьян Жамсые 6-р Далай ламаар үргэмжэлэн засагай эрхые Дэсрид Санжаажамсо барижа байба. 6-р Далай Лама сахил санбаараа үл тоон архи хүүхэн хэрэглэн хайрын дуу зохёон байха доро 1705 ондо Хошуудын Лхавзан хаан Түбэдые эзэлэн засаг баригша Дэсрид Санжаажамсые хороон Далай Лама Хүхэ нуур оршом наһа бараһан байна. (Зарим түүхэндэ тэрэниие наһа бараһан хэмээн худал зарлаһан болоод 1746 ондо наһа бараба хэмээхэнь бии.)
Ингээд Лхавзан хаан шэнэ Далай Лама тодоруулһан абажа Далай Лама Гэлүгбын урасхалые дагаагүй юм. 1717 ондо Зүүнгарай Ехэ Сэрэн Дондуб Түбэдые эзэлэн тэрэниие хорооһониинь Түбэдтэ нэлээн дэмжэлиг хүлээһэные үл тоон Манжын Энхэ Амгалан хаан түргэн арга хэмжээ абажа 1718 ондо Һасада сэрэг оруулһан болобошье бута сохигдобо. 1720 ондо Энхэ Амгалан хаан дахин үлэмжэхэн хүсээр добтолжо Зүүнгарые Түбэдһээ гаргажа Галсан Жамсые Гүмбүмһээ Һасада абашаран 1721 ондо 7-р Далай Ламаар суулгаба.