Түмһэн

Түмһэн (ᠲᠥᠮᠦᠰᠦ) гү, али хартаабха гээшэ хүнэһэнэй ногооной нэгэ түрэл болон олон наһата ургамал юм. Хүнүүд эдидэг түмһэниинь түмһэнэй ургамалай газарай хүрьһэн доро ургадаг түмһэн үндэһэн юм. Энэ голдуу боро гү, али ягаабтар хальһатай, доторхи хэһэгынь сагаан, шара үнгэтэй байна. Түмһэн Андын нюрганай, Перу гэһэн үндэрлиг, һэрюун газарһаа гаралтай. Хүн түрэлхитэн 7000 жэлэй үмэнэһөө хүнэһэндэ хэрэглэхээр тарижа ургуулжа байгаа. 1500 оной үедэ Урда Америкэдэ ерэһэн европынхид бусахадаа түмһые абажа ябан Европодо дэлгэрүүлһэн байна. Хүнүүдэй үргэн хэрэглээнэй хүнэһэнэй ногоон болохо хүрэтэр 200 жэл зарсуулһан байна. 1780 онһоо Ирландын фермернүүд түмһые үржэл шэмэ муутай хүрьһэндэшье һайн ургадаг ушарһаа таряалха болобо. Түмһые шанаха, шараха зэргээр болгожо эдинэ.

Түмһэн
Биологиин классификаци
Аймаг: Ургамал Хубаалга: Сэсэгтэ ургамал Анги: Magnoliopsida Дэд анги: Asteridae Баг: Solanales Обог: Solanaceae Түрэл: Solanum Зүйл: S. tuberosum
Латин нэршэл
Solanum tuberosum Карл Линней

Түрэлнүүд

Маша олон сортын түмһэ байдагшье үндэһэн дүрбэн түрэлдэ хубаагдадаг байна. Эндэ:

• хүнэһэнэй,
• техникын,
• үрын,
• бүхы шэглэлэй.

Эдэһээ эгээн түгээмэл хэрэглэдэг хүнэһэнэй зорюулалтатай бөөрэнхы хэлбэритэй түмһэн. Энэ сортын түмһэнэй 12 – 16 хуби крахмал гү, али сардуул, С витаминиие агуулдаг. Харин техникын зорюулалтатай түмһэнэй крахмал харисангы ехэ 18 хубиһаа дээшэ агууламжатай байдаг юм.

Хүнэһэнэй зорюулалта бүхы түмһэниинь хүнэй бэедэ онсогой ажа холбогдолтой. Шуһанай даралта бууруулха, ходоодоной шарха үрэбсэл, гэдэһэнэй хүшэлтэ, түлэгдэлэй шарха болон арһанай намар буюу экземые эмшэлхэдэ уламжалалта арадай эмнэлгэдэ үргэн хэрэглэжэ ерэһэн. Энэһээ гадна хартаабха бөөрэнхы хапууста, шара луубанһаа хоёрһоо гурбадахи үлүү калори шанартай байдаг юм.

Таряалга

НҮБ-ын Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгууллага (FAO)-ын мэдэгдэлээр 2011 онд таряалһан ниитэ түмһэнэй хэмжээ 315 сая тонно байна.

Түмһэнэй үйлэдбэрилгэ (сая метрын тонно) Эхэ һорболжо: НҮБ-ын Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгууллага
Орон	2011
БНХАУ	88.4
Энэдхэг	42.3
Орос	32.7
Украина	24.2
Америкын Нэгэдэһэн Улас	19.4
Германи	11.8
Польшо	8.2
Бангладеш	8.3
Франци	8.0
Беларусь	7.7

Ном зохёол

• Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 25—28. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4
• Мамонов Е. В. Сортовой каталог. Овощные культуры. — Москва: ЭКСМО-ПРЕСС, Лик Пресс, 2001. с. 430—486