Түнхэнэй аймаг

Түнхэнэй аймаг
Түнхэнэй аймаг
	— Бүгдэ Найрамдаг Буряад Уласай аймаг —
	ород: Тункинский район
	; Һүлдэ тэмдэг
	; Һүлдэ тэмдэг
	Буряад Уластахи Түнхэнэй аймагБуряад Уластахи Түнхэнэй аймаг
Улас орон	ОХУ
Уласай аймаг	Буряад Улас
Газар нютаг	11 800 км²
Хүн зон	2017 ондо ▼ 20 795 хүн
Нягтарал	1,76 хүн/км²
Арад түмэн	буряадууд — 61,4 %, ородууд — 37,0 %
Нютагай олон	Түнхэнэйхид
Аймагай толгойлогшо	Маншеев Чингис Баирович
Сагай бүһэ	MSK+5 (UTC+8) (НЗНС+8)
Телефоной_код	+7 30147
Автомашин	03
Сахим газар	tunheney.ru (ородоор)

Түнхэнэй аймаг (ород: Тунки́нский райо́н; Буряад: Түнхэнэй аймаг, Tünkhenei aimag) — Буряад Уласай аймаг. Аймагай түб — Хэрэн (ород: Кыре́н) һуурин. Талмай: 11 791,62 модо²^[1]. Хүн зон: 22 793^[2].

Газар зүй

Түнхэнэй аймагай харьяата газар Зүүн Саяанай ба Хамар-Дабаанай шэлэнүүдэй хоорондо Эрхүү мүрэнэй хоёр эрьеэр байдаг юм. Уулануудайнь эгээл үндэр Мүнхэ-Һарьдаг 3 491 метр үндэр юм.

Түнхэнэй тала Туран-Мон (үгышье һаа Могойтын гэдэг), Түнхэнэй, Хойморой, Тоорын гээд хэдэн газар хубаардаг байха юм. Ганса Тоорын талада 210 шахуу нуур тоологдодог. Эрхүү мүрэнэй утань 586 км., Түнхэнэй газар дайдаар 375 километртэ урдадаг. Ехэ-Уһан, Зангисан, Ингарга, Жэмһэг, Түнхэн, Хэнгэргэ, Зүүн-Мүрэн, Үргэдэй, Марасхан, Сагаан-Уһан болон бусад гол горход Эрхүү мүрэндэ шудхан ородог юм.

Аймагые һэтэ 179 км. утатай харгы гарадаг. Урдандаа энэ зам Монголһоо Сибирь руу мал туудаг гол харгы байһан юм. Жэшээнь, 1915 ондо энэ замаар 98 922 толгой мал гараа гэһэн баримта бии. Загта тосхон багаар энэ харгыһаа Аршаан ошоһон (33 км.) һалаа бии.

Монһоо Ахын аймаг руу ошоһон харгы хэгдэнхэй. Зүүн-Мүрэн багаар хадануудые дабажа Зэдэ голой эхин руу, Санага ошоһон морин харгы байдаг. Мүнөө Түнхэнэй дайдаар Мондын метеостанци гараһан харгы Орос Монгол хоёрой аралжаа наймаанай гол харгынуудай нэгэн болонхой.

Түнхэнэй аймаг ашагта малтамалнуудаар баян. Никель, туулган, хром, молибден, зэд, мүнгэн, алтан, асбест, хризотил, номин, лазурит, хас эрдэни болон бусад, тиихэдэ барилгада хэрэглэгдэхэ малтамалнууд бии гээд шэнжэлгэнүүд элирүүлһэн байдаг.

Хүн зон

Аймагта гол түлэб буряадууд, ородууд ажаһуудаг. Бүри урдандаа Эрхүүгэй эхин багаар эвенкнүүдэй, уряанхайшуулай нүүдэл бүлэгүүд дайралдадаг байһан, тэрэ үеэр Мон шадарай буряадууд мүн лэ нүүдэл байдалтай байһан юм. 1931 оноор лэ тогтонижонги байдалда ороһон байдаг.

Аршаан, Түнхэнэй аймаг

Арад түмэн

буряадууд — 61,4 %, ородууд — 37,0 %, татарнууд — 0,4 %, һоёд — 0,3 %, украиншууд — 0,3 %, белорусууд — 0,1 %, чувашууд — 0,1 %, мордва — 0,2 %, армянууд — 0,11 %.

Түүхэ

Инженер-поручик Чертков 1809-1810 онуу-даар Аршаан шадарай урданай «барилганууд» дээрэ түрүүшын археологийн шэнжэлгэнүүдые хэһэн юм. ХIХ зуун жэлэй мэдээжэ зоолог, археолог И.С. Поляков нютагай хасагуудһаа гарбалтай юм. Тэрэ Мон, Хуурай-Һубаг тосхонууд шадар шулуун зэбсэгэй үеын, Жэмһэг, Тооро, Түнхэн багаар шэнэ шулуун зэбсэгэй үеын хүнүүдай ажабайдалай үлэгдэлнүүдые олоһон байгаа. Дундада зуун жэлнүүдэй үеын хүүрнүүд бии.

Монголой хаашуулай Байгал шадар дайгаар орохо тухай мэдээ абаһан Эрхүүгэй 20 хасагууд И.М. Перфильев түрүүтэй Түнхэн голой Эрхүүдэ шудхадаг адаг багаар Түнхэнэй острог бариһан байгаа. Түнхэн тосхоной 1816 оной һургуули Буряадай эгээл түрүүшын һургуулинуудай нэгэн юм.

ХIХ зуун жэлдэ Түнхэнэй аймаг сүлэлгын газар болоһон, Түнхэн тосхондо декабристнууд В.С. Толстой (1827-1829 онууд), Ю.К. Люблинский (1829-1844 онууд) гэгшэд ажаһуугаа. Хубисхалшуудай һуудал, байдалда хабаатай газарнууд аймагта олон, тэдэнэй хүүрнүүд бии.

Эрхэтэнэй дайнай үедэ хабаатай хүшөөнүүд, хүүрнүүд мүн лэ элбэг.

Эмтэй, домтой халууншье, хүйтэншье аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ тон элбэг. Ганса курортнуудые нэрлэбэл, Аршаан, Ниловэ Пустынь, Шумааг, тиихэдэ нютагай хэмжээнэй амаралтын, эмнэлгын удхатай аршаанууд олон юм.

Түнхэнэй аймагай үндэр һуудалтай обоонуудые нэрлэбэл олон юм. Тэдэнэй үсөөхэн тэдыень тоолобол: Шаргай ноён Бурхан-Баабай, Буха-Ноён, Улаан-Горхон, Үндэр Бүрин хаан, Хаан-Уула, Тоёо-Баабай, Хонгор-Уула, Хэрэнэй Тэбхэр Сагаан ноён, Шойжол-Хаан болон бусад.

Ажаглалата

Холбооһон

Буряад Улас

Ниислэл: Улаан-Үдэ

Хотонууд: Бабушкин • Галуута • Захаамин • Хяагта • Хойто-Байгал
Баргажан (урдань байһан) • Сэлэнгэ (урдань байһан)

засаг захиргаанай хубаари:

Аймагууд: Ахын • Байгал шадар • Баргажанай • Баунтын • Бэшүүрэй • Загарайн • Захааминай • Зэдын • Мухар-Шэбэрэй • Муяын • Сэлэнгын • Тарбагатайн • Түнхэнэй • Хабаансхын • Хойто-Байгалай • Хориин • Хурамхаанай • Хэжэнгын • Хяагтын • Эбилгын • Яруунын

[1] Министерство культуры Республики Бурятия: Районы Республики Бурятия ((ород)).

[2] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010г. (xls) ((ород)).

[1]

[2]