Үбэр Байгалай хизаар

Үбэр Байгалай хизаар (Забайкалиин хизаар, ород: Забайка́льский кра́й) — Оросой холбоото уласай хизаар. Хизаарай засаг захиргаанай түб — Шэтэ.

Оросой холбоото уласай нютаг можо Забайкалиин хизаар Забайкальский край Туг Һүлдэ Холбооной тойрог Алас Дурнын ХТ Эдэй засагай тойрог Алас Дурнын ЭЗТ Засаг захиргаанай түб Шэтэ Газар нютаг 431892 км² Хүн зон (2021) 1053485 хүн (49-р) Нягта һиирэг 2.44 хүн/км² Албан хэлэн ород Амбан сайд Александр Осипов Хизаарай хуули тогтоохо шуулганай түрүүлэгшэ Игорь Лиханов Сагай бүһэ MSK +6 Автомашинын дугаар 75, 80

431 892 км² талмайтайгаар Оросой талмайн 2.53 % болоно. Ажаһуугшадай тоо — 1 083 012 хүн (2016).

2008 ондо Шэтын можо Агын Буряадай тойрогтой нэгэдэһэнэй үрэ дүнгөөр байгуулагдаба.

Оросой холбоото уласай Амарай ба Эрхүүгэй можонууд, Буряад ба Яхад Уласууд хилэ нэгэтэй. Үбэр Байгалай хизаарай урда ба зүүн-урда хилэ Орос-Монгол ба Орос-Хитад хилэ мүн.

Түүхэ

Оросто болоһон 1917 оной Октябриин хубисхалай удаа Оросой бүридэлдэ Байгал шадар нютагууд ба Алас Дурна зүг түргэн нэгэдэжэ эхилээ. Эндэ 1920 ондо Дээдэ-Үдэ, һүүлдэ Шэтэ түбтэйгөөр Алас Дурнын Улас байгуулагдаа. 1937 ондо Шэтын можо бии болоо. 1937 ондо Зүүн Сибириин хизаарай захиргаанай байгуулгын һэлгэһэн ушарһаа Буряад-Монголой бүридэлһөө зарим аймагууд гаргагдажа, тэдэнэй үндэһэн дээрэ Шэтын можодо Агын үндэһэтэнэй буряад-монголой автономито тойрог байгуулагдаа.

1991 ондо Агын Буряад тойрог Шэтын можын бүридэлһөө гараһаншье, 2008 ондо дахин Шэтын можотой нэгэдэжэ Үбэр Байгалай хизаар байгуулба.

Газар зүй

Уларил

Үбэр Байгалай хизаар шэрүүн уларилтай, үбэлдөө хүйтэн, зундаа тон халуун үдэрнүүд тогтодог. Үбэлдөө хүйтэн, хуурай жабартай ба бага саһатай. Хабарынь һалхитай, хүйтэржэ байдаг, шииг нойтон ехэ хомор унадаг. Зуниинь богонихон, үдэрынь ехэ халуун болодог, һүниндөө һэрюухэн, 7-8 һара соо бороо хуратай байдаг. Намар ойлгогдонгүй ерэдэг, уларил ехэ һэлгэжэ байдаггүй, зарим жэлнүүдтэ ута дулаан болодог. Зундаа дунда зэргын дулаан урдада +20,7 °С, хойтодо +13 °С, үбэлдөө урдада −19,7°С, хойтодо −37,5 °С, жэлэй дунда зэргын температура −6,9 °C. Жэл соо 200-300 мм шииг нойтон ородог.

Уһан зүй

Үбэр Байгалай хизаарай гол мүрэнүүд Амар (талмайнгаа 55%), Зүлхэ (30,4%), Байгалай (13,3%) ба Улза-Ториной зайлуулгагүй газарта (1,3%) багтана. 40 мянган үлүү урдаса байдаг, эдэ дунда диилэнхи хуби 25 км-һаа богони. Хизаарта 100 км-һаа ута 54 гол мүрэн урдана, эгээн ехэнь – Шилкэ, Энгидэй, Эргэнэ, Витим, Онон, Олёкма, Хёлго. Үбэр Байгалда үерэй үе аймшагтай.

Үбэр Байгалай 15 мянган нуурнуудһаа 99% 1 км²-һаа бага талмайтай. Томо нуурнууд дунда Торин нуурнууд (Зуун-Торин болон Баруун-Торин), Иван-Арахира нуурнууд, Леприндо.

Байгаалиин нөөсэ

Үбэр Байгалай хизаар ойн айхабтар ехэ нөөсэнүүдтэй, харин тэрэнь Сибириин ехэнхи нютаг можынхида ороходоо бага, шанарааршье һула, үйлэдбэридэ хэрэглэхын тула тэдээндэ хүрэхэнь хүшэр. Хизаарай ой модон гал түймэрэй хохидолдо бэлээр ородог ой мододой тоодо ородог.

Шулуун нүүрһэнэй хэбтэшын гол баялигууд Түгнын нүүрһэнэй уурхайда багсаамжалагдаа, тиихэдээ тэдэнь Буряадай ба Забайкалиин хизаар хоёрой хоорондын хилэ шадараар Олон-Шэбэрэй, Никольско ба Эрдэм-Галгатайн уурхайнуудта гэжэ элирүүлэгдээ.

Сагай бүһэ

Үбэр Байгалай хизаар Якутскын сагай бүһэдэ байрлана. UTC-һаа +9:00 шэлжэлтэтэй. Москвагай сагһаа тус сагай бүһэ +6 сагай үргэлжын шэлжэлтэтэй байгаад Оросто MSK+6 гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Хүн зон

Мүнөө Үбэр Байгалай хизаарай хүн зоной тоо 1,155,300 хүн. Эдэ дунда 63.4% (2005 он) хотынхид.

Хизаарай арад яһанː

Яһатан	Хуби
Ородууд	89,80%
Буряадууд	6,1 %
Украиншууд	1,03 %

Һуурин газар

5 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд 2010 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдал

Шэтэ 308,8 Хёолго 10,2 Улаан шулуун 55,3 Атамаановка 9,6 Бооржо 30,3 Новокручининский 9,5 Байгалай саанахи Петровск 19,2 Ясногорск 8,8 Ага 14,8 Кокуй 8,4 Шерловая Гора 14,5 Аргуун шадар 8,1 Нэршүү 14,0 Сретенск 7,9 Шилкэ 14,0 Оловянная 7,5 Балей 12,9 Ясная 7,5 (2003) Первомайский 12,8 Дараһан 7,3 Харим 12,2 Улаан Сүхэ 7,1 (2003) Чернышевск 12,1 Доомно 6,9 (2003) Могоча 11,8 Дээдэ Дараһан 6,5 Уула 11,8 Дүлдэргэ 6,4 (2003) Байгал шадар 11,3 Үлеэд 6,4 (2003) Могойто 11,2 Бада 5,4 (2003)