Хэрээһэтэнэй аян дайн

Хэрээһэтэнэй аян дайн — Иерусалим хотые ба «бурханай абса» гэдэгые буруу шажантан лалын шажантанһаа сүлөөлэн хамгаалха гэжэ шалтаг барин XI—XIII зуунай үенүүд соо Баруун Европоһоо Бага Азида дайнай добтолго хэжэ байһан ябадалнууд, Римэй Папанууд католицизм нэрын үмэнэһөө Европын Христосой шажантануудые уряалан дуудажа 1095—1291 оной хоорондо ябуулһан юһэн удаагай дайн юм. Шэнэ заха зээли, колонинуудые бэдэрэгшэ изагууртан-рыцарьнууд ба наймаашад иимэ добтолгонуудые эмхидхэдэг һэн. Тэдэниие хүхеэн ударидагша католик сүмэ байгаа. Хэрээһэтэнэй аян дайнда 6аһа газаргүй таряашанар газар олохо һанаатай хабаадалсадаг байгаа.

Антиохиин бүһэлэлтэ. Хэрээһэтэнэй түрүүшын аян дайниие харуулһан дунда зуунай үеын уран зураг

Хэрээһэтэнэй аян дайнай үндэһэн зорилгонь лалын шажантануудай хиналтада байһан Арюун нангин хото Иерусалимые бусаан абаха ябадал байһан болоод Сельджук түрэгүүд Анатоли руу эзэмдэжэ орожо, Христосой шажанай үнэн алдартай шажантанай урасхалые шүтэдэг Византиин эзэнтэ гүрэндэ туһалхаар анханай аян дайн эхилээ. Уг дайнуудынь гансал Левантиин буруу номтон, шажангүй үзэлтэнүүдые номгодхохо шажанай зорилготой байба. Гэбэшье улас түрэ, эдэй засаг, шажанай үзэл һанаа холилдоһон байһанай элирэлынь шажан шүтэлгын конфликттай байһаншье һаа, табадугаар аян дайнай үеэр лалын шажантай Сельджук Түрэгэй Румын Султанта уласынь хэрээһэтэдтай холбоотон боложо тулалдажа байһанаар элирдэг. Хэрээһэтэд олон удаагай аян дайнай үрэ дүндэ маша холо газарта хүрэжэ шадаһаншье Христосой шажанта уласуудай досоохи улас түрын тэмсэлдээниинь тэдэнэй үндэһэн зорилгые һандаажа байһан байна. Тухайлбал Дүрбэдүгээр аянай үедэ христосой шажанта Константинополь хотые тонон дээрэмдэһэниинь Венециин хэрээһэтэд болон Византиин эзэнтэ гүрэнэй хооронд тэмсэлдээн бии болгожо байба.

Хэрээһэтэнэй түрүүшын аян (1095—1099)

Эхилэл

Хэрээһэтэнэй анханай аян 1095 ондо эхилһэн юм. 1095 оной 3 һарада Византиин эзэн хаан I Алексей Комнин элшэ Пьяченца хотын епископ Ромада ерэжэ Папатай уулзан Византиин эзэнтэ уласта аюул занал ушаруулжа байгаа Сельджук түрэгүүдһөө хамгаалхые гуйба. Римэй Папа II Урбан энэнииень наашатай хүлеэн абажа жэлэй дараа гэхэдэ бүхыл Христосой шажантануудта хандан Туркуудта эсэргүү дайнда хамтаран тэмсэхые уряалан, Клемонтын зүблэгөөн гэгшые зохёоһон байгуулжа «Арюун дайн» гээн нэрлэжэ дайнда оролсохонь арюун үйлэ хэрэг хээд дайн наһа эсэслэбэһээ хилэнсэ нүгэлынь һаадгүй арилна гээн айлдаһан гэдэг.

Хэрээһэтэд «Лалын шажантануудые Христосто этигүүлнэ, һуларалтыень мэдүүлнэ ухааруулна, Бурхан хэнэйхинь талада байгаае нотолно» гэһэн уряалга гарган ябаа һэн. 1096—1099 оной хоорондо дүрбэн жэлэй хугасаада ябагдаһан энэ аяниинь Түрэгүүдэй нютагта байрлаха Левант, Анатоли хото болон Христосой шажанай үлгы нютаг болохо Израиль үрнэһэн байна. Тэдэниие «Исламшууд» хэрээһэтэд гэжэ нэрлэһэн байна.

Мааррын ба Иерусалимай бүһэлэлтэ

1099 оной Иерусалимай бүһэлэлтэ, алалга ба шуһанай урасхалнууд

Эхинэй байлдаанда илалта байгуулһан хэрээһэтэд тэрэндээ урамшин урагшалһаар 1098 оной түгэсхэлөөр мүнөөнэй Сириин нютагта Фатимидай Мааррат Аль Нуман хотодо хүрэжэ, түүхэдэ Мааррын бүһэлэлтэ гэжэ тэмдэглэгдэһэн маша хархис хатуу байлдааниие хэбэ. Хотые бүһэлэхэ ябасадаа хэрээһэтэд хүнэһэнэй хангалта байхагүй, үлэсхэлэнэй туйлда хүрэһэн байна.

Хэрээһэтэнэй түрүүшын аян дараа Ойрохи Дурна

Хотын эргэд өөһэдын хүсэндөө эрдэн, хэрээһэтэдые үлэ тоомсорлон элэглэн шооложо байһан гэдэг. Хэрээһэтэд добтололгүй хоёр долоо хоног бүһэлэн, энэ хоорондоо хэрэм дабаха багажа бүтээжэ, хэрээһэтэнэй ябган сэрэг хана дабахаар доблохо үедэ хүлэг баатарнуудынь хотын нүгөө талаһаань добтолһон байна. Бүтэн 2 үдэр тулалдаһанай эсэстэ хэрээһэтэд 1098 оной 12 һарын 12-до Маарра хотые буулган абаа һэн. Гэбэшье Маарра хотодо хэрээһэтэдые хангаха хоол хүнэһэн байһангүй. Хэрээһэтэдай ехэнхинь Иерусалим орохо туйлын хүсэлтэй байһан ба хоорондоо бага зэргэ арсаһаншье эсэстээ сааша ябахаар шиидэһэн байна. Хэрээһэтэнэй ударидагшад ехэнхи сэрэгээ абажа, хүнэй хүүрээр дүүрэн Маарра хотоһоо зайдуухан байралһан бол хотодо үлэһэн хэрээһэтэд Мусульманшуудын хүүрээр хооллон ами зогооһон гэдэг. Хүнэй мяхан эдихэ үзэгдэлые каннибализм гэдэг болоод Арабай түүхэшэд хэрээһэтэдай хархисхал, ёһо буса байдалай энэ жэшээе тэмдэглэн үлдээһэн байна.

1099 оной 6 һарын 7-ндо хэрээһэтэд Иерусалимда хүрэжэ юһэ хоног бүһэлһэнэй эсэстэ абаа һэн. Хэрээһэтэд 1500 хүлэг баатар, 12000 ябган сэрэгтэй байһан бол лалын шажанта Иерусалимай хамгаалагшад имагтал 1000 сэрэгтэй байба. Хэрээһэтэд хотые бүһэлэн шэрүүн дайраһанай үрэ дүндэ хотые бүрин эзэлжэ абаһан байна. Галзуу дошхон хэрээһэтэд хотые абамагсаа хотын эргэдые иргалан алаһан байна. Энэ алалгада Лалын шажантанууд, Еврэйнэр ехэхэн алагдаһан болоод Христосой шажантануудшье алагдаһан гэдэг. Ниитэдээ 40000 оршом энгын эргэн алагдаһан гэжэ тэмдэглэгдэн үлөө.

Хэрээһэтэнэй хоёрдугаар аян (1147—1149)

Турк-сельджугуудай хаанта уласууд нэгэдэн нягтаржа 1144 ондо Эдесса хотыг эзэлэн абаһан ушарһаа Хэрээһэтэнэй хоёрдугаар аян эхилбэ. Аяниие толгойлогшонь католик сүмын аббат Бернар Клервоский байба. Франциин хаан VII Людовик, Германиин хаан III Конрадай ударидаһан аян амжалта олоогүй. Германиинхидай хэрээһэтэд Бага Азида турк-сельджугуудта толгой дараалан сохигдожо, франциинхин хэрээһэтэд Дамаскые эзэлхэ гэһэниинь амжалтагүй боложо, эхэ орондоо эргэн ерэһэн. Хэрээһэтэд, Византиин эзэнтэ гүрэнэй хоорондо конфликт хурсадаха болоһон.

Хэрээһэтэнэй гурбадугаар аян (1147—1149)

XII зуунай II хахадта Египет, Сири, Месопотамиин зарим хэһэгые нэгэдхэн шэнэ уласай султан Салах-ад-Дин (Саладин) 1187 ондо Иерусалимые эзэлһэн.

1189 ондо III Александр Папа, I Фридрих Барбаросса хаан, Англиин хаан I Ричард Арсаланай Зүрхэн, Франциин хаан II Филипп ударидалгаар гурбадахи добтолгоо эхилһэн. Гурбадугаар хэрээһэтэнэй аян дайнда Европын гурбан хүсэрхэг хаан ябаһан ябадалынь папада амжалтатай болохо этигэл түрүүлжэ байһан. Гэбэшье энэ үедэ мусульманшууд али хэзээнэй зохёон байгуулалтада орожо нэгдэһэн байгаа. Удаа дараалһан хэрээһэтэнэй добтолгоо тэдэниие хүсэрхэгжүүлһэн юм. Тэдэнэй хаан Саладин сайтар зэбсэглэһэн, туршалгатай, гурбан зуун мянга хүрэтэр хүнтэй армиие ударидажа байгаа. Шуһые адхаруулһан хатуу шэрүүн тулаан гурбан жэл үргэлжэлжэ, Бага Азиин Киликиин жаахан голые гаталха үеэр Фридрих уһанда шэнгэжэ үхээд, Ричард Саладинтай эбэй хэрээ байгуулһанаар дүүргэһэн юм. Англиин I Ричард Палестина хүрэхэ замдаа Сицилиие эзэлхэ гэһэниинь II Филипп, Германиин шэнэ эзэн хаан VI Генрихэй эсэргүүсэлтэй тулгарһан. Англишууд Кипр аралые л эзэлһэн. Ричард бусаха замдаа Германида баригдажа хоригдожо байгаад, хожом гүйжэ бусаһан гэдэг.

Хэрээһэтэд Палестинада ерэжэ, Акра хотые 1191 ондо эзэлэн абаһан. II Филипп энэ үедэ Европодо бусан, I Ричардай эсэргүү Германиин эзэн хаан VI Генрихтэй холбоо байгуулһан. I Ричард Иерусалимые эзэмдэн абажа шадаагүй. Иерусалим хото Египедэй гарта үлэһэн. Иерусалимай хаанта уласай ниислэл Акра хото болоһон.

Хэрээһэтэнэй дүрбэдүгээр аян (1202—1204)

Эжен Делакруа. Константинополь руу хэрээһэтэдай түгэлдэр (1840)

Хэрээһэтэнэй дүрбэдүгээр аян дайн хэрээһэтэнэй үнэнтэ зорилгые харуулһан болоод Баруун Европын оронууд болон Византиин конфликт огсомоор хурсадһаниие харуулһан.

Хэрээһэтэд аяндаа Венециин хүлэг онгосуудые ашаглажа байһаниинь Венецидэ хэрээһэтэдай туһаламжатайгаар худалдаанай гол үрдилдэгшэ Византида сохилто үгэхэ боломжо олгоһон.1204 ондо хэрээһэтэд Константинополь хотые эзэлэн, уламаар тэрэнэй Балканын хахад аралай газар нютагаар булаан эзэлхэ ажаллалгагаа үргэлжэлүүлэн, өөрынгөө Латинай эзэнтэ гүрэнээ (1204—1261) байгуулһан.

Аяниие эхин үедөө Египет лүү шиглүүлхээр түлэблэһэн болобошье Константинополь хотые эзэлэн, Византиин эзэнтэ гүрэндэ сохилто үгэһэнөөр түгэсхэл болоо һэн. Византиин эзэнтэ гүрэнэй газар нютаг дээрэ Эпирэй хаанта улас, Никейн эзэнтэ улас, Трапезундай хаанта улас бэе даанги байдалаа хадгалан үлэһэн. Венециинхид маша ехэ ашаг олоһон. Константинополь, Адрианополь хотын хэһэг, Мрамор тэнгисэй эрьеын хэд хэдэн зогсоолнууд, Эгейн тэнгисэй зарим аралнууд, баруун-урда Пелопоннес, Крит аралые тэдэ абаһан. Латинай эзэнтэ гүрэн 1261 он хүрэтэр оршон тогтониһон. 1261 ондо Никейн эзэн хаан Михаил Палеолог мүнгэ, Венециин гол үрдилдэгшэ Генуягай флотой туһаламжатайгаар Византиин эзэнтэ гүрэниие һэргээһэн.

Хэрээһэтэнэй табадугаар аян (1217-1221)

Хэрээһэтэнэй табадугаар аянда Германи, Англи, Голланд, Унгарын хэрээһэтэд оролсоһон. Египедэй гол түшэсэ газар Дамиеттые эзэлэн абаһан.

Аянд оролсогшод хоорондоо конфликттай, шадабаригүй ударидагшадтай байһанай уламһаа илагдал хүлеэн Египетые орхин ябаһан.

Хэрээһэтэнэй зургадугаар аян (1228-1229)

1229 оной хэрээнэй дараа Иерусалимай Хаанта Улас

Германиин эзэн хаан II Фридрихэй ударидалга доро германиинхид, франциинхид, англиинхид, италиинхи рыцарьнууд оролсоһон.

II Фридрих Египет Дамасскта эсэргүү дайн хэжэ байһаниие ашаглан, султантай хэрээ хэн, Иерусалим, Палестинын бусад хотые эзэмдэхэ болоһон. Энэнэй харюуда II Фридрих султаниие дурна дайсанта эсэргүү дэмжэхэ ёһотой байһан.

1244 ондо мусульманшууд хэрээһэтэдһаа Иерусалим хотые дахин булаан абаһан.

Хэрээһэтэнэй долодугаар аян (1248-1254)

Папа VII Иннокентий зохёон байгуулжа, гол түлэб Франциин хаан IX Людовикой ударидаһан франциинхи рыцарьнууд оролсоһон.

Урда Франциин хотонуудтай худалдаанай харилсаатай байһан Хойто Африкада Франциин байра һууриие бэхэжүүлхэ зорилготой байһан.

Аян амжалтагүй боложо түгэсһэн.

Хэрээһэтэнэй наймадугаар аян (1248-1254)

Франциин хаан IX Людовик дахин аян дайниие зохёон байгуулһан.

Хэрээһэтэдай флот энэ удаада Тунис руу хүдэлһэн болобош эрье дээрэ тахал үбшэн гаража, хаан өөрөө амяа алдаһан.

Хэрээһэтэд Дурнада ГДТ-дэхи эзэмдээ ээлж дараалан алдаһан. 1268 ондо Египет Антиохиие, 1289 ондо Триполиие, 1291 ондо Акра хотые алдаһан. Иерусалимай хаанта улас мүхэһэн. Родос, Кипр арал дээрэ хэрээһэтэд үлэһэн. XV зуунай үеэр Кипрынь Венециин эзэмшэлдэ нэгэдхэгдэбэ.