Ушар ухаан

Ушар ухаан (цадма түбэдөөр ཚད་མ་ буюу логико грек: λογική) гээшэ ухаанай зүб дүримүүдые шудалдаг, зүб шалтагаан ба үндэһэлэлтэй дүгэнэлтын заршамуудай албанай зохёон байгуулалтай эрдэм ухаан юм. Ушар ухаан хадаа зүб дүгнэлтэнүүдые хэхэ, худал дүгнэлтэнүүдые илган гаргаха аргануудые үзүүлдэг юм. Ушар ухаан хүнэй сэдьхэлгээнэй зүб байхада ехэ туһатай, юундэб гэхэдэ, тэрэ бидэндэ мэдээсэлэй үнэн зүб байдал, аргументуудай хүсэн шадал, бодолойнгоо зүб холбоое олоходо туһалдаг.

Логико хадаа эрдэмэй онолнуудые баталхада, дүгнэлтэнүүдые хэхэдэ; хуулиин хэрэгүүдые шиидхэхэдэ, аргументнуудые зүб хэхэдэ; хүнэй сэдьхэлгээнэй ябасые ойлгоходо; асуудалнуудые шиидхэхэдэ, зүб шиидбэринүүдые гаргахада хэрэгтэй байна. Ехэнхидээ информатика (компьютерэй шэнжэлхэ ухаан), тоогой ухаан, гүн ухаанай һургуулинуудта ушар ухааниие оюунай ажаллалгаануудта хэрэглэдэг.

Логико хадаа олон түрэлнүүд бии. Классикын логико болбол миин лэ «үнэн» «худал» гэһэн хоёр боломжо шудалдаг һалбари болоод, модаль логико «заабол», «боломжотой», «хэрэгтэй» гэһэн ойлголтонуудые шудалдаг. Үшөөл, үнэн, худалһаа гадна ондоо боломжонуудые шудалдаг олон удхатай логико бии.

Буряад-монголшууд логикые Энэдхэгһээ һураһан ушар тэрэниие прамана гү, али түбэд хэлээр цадма гэжэ нэрлэһэн байгаа.^[1] Буряад-монголшуууд илангаяа Дхармакирти ба Дигнага зэргэ бэшэһэн Цадмын долоон зохёолые (түбэдөөр ཚད་མ་སྡེ་བདུན) һураһан байгаа. Хожомынь баруунхидай нүлөө доро орожо, буряад-монголшууднай Аристотелиин логико гү, али эртэ урдын грегүүдэй логикотой танилсуулһаар. Аристотелиин логико хадаа эртэ урдын Грецидэ МЭҮ IV зуун жэлдэ Аристотель гэгшэ гүн ухаантан «Органон» (Ὄργανον — «арга») гэһэн зохёолдоо логикын үндэһэн ойлголтонуудые, дүгнэлтын аргануудые, ангилалнуудые тодорхойлһон байна. Эртын Греци, Римэй, Энэдхэгэй эргэншэлнүүдтэ маргаанай ушар ухаанай һудалгаанууд байһан.

Аристотелиин дүримээр гүн ухаанда бататай байра һуури эзэлүүлһэн. Оршон үеын тоосоон дээрэ һуурилһан логикые Германиин эрдэмтэн Готлоб Фреге «Ойлголтонуудай тоосоолол» (Begriffsschrift, 1879) зохёолдоо бэшэжэ үүсхэһэн байна. Фрэнсис Бэкон (1561-1626) индукциин арга барилые хүгжөөһэн, Готфрид Лейбниц (1646-1716) математикын логикын үндэһэ табиһан. Георг Буль (1815-1864) гэгшэ Булиин алгебра зохёоод, математикын логикые үргэлжүүлһэн байна.

Логикын үндэһэн ойлгосо

Дүгнэлтэ (вывод): хэдэн мэдүүлэлгэһээ (предикадуудһаа) шэнэ мэдүүлэлгэ гаргалга.
Мэдүүлэлгэ (суждени): үнэн гү, али худал байжа болохо бодол; нэгэ ойлгосонь нүгөө ойлгосоёо тодорхойлон дэлбэлдэг ухаан бодол.
Үндэһэ баримта (аргумент): мэдүүлэлгын үнэн зүб байһые баталха оролдолго.
Дүрим (правило): зүб дүгнэлтэ хэхэдэ туһатай ухаанай заабари.

Логико болбол төөригдэлнүүд байха ба түрэлнүүд хүсэнтэй байха удхануудай юрэнхы хэлбэринүүдые шалгана. Гүн ухаан зарим албанай хэлэнэй дотор үндэһэлэлтэй дүгэнэлтэнүүдэй шудалгаа байна. Ушар ухаанай шудалгаае тоогой ухаанай ёһо һуртахуун ирагуу найрагай хэһэгүүдтэ ехэд хэрэглэдэг. Тэрэ баһа дүримэй ном ба элидхэхэ уралигые багтааһан зүйл тогтолой жирэй һудалгаае һунгадаг. Ушар ухааниие үргэлжэ хоёр хэһэгтэ нэгдэгэн дүгнэжэ шалтагаан руу хубаадаг.

Һудалгаанай ушар ухаан

Һудалгаанай хэлбэри
Дедукциин ба индукциин эргэсүүлэл баһа бусаан дүгнэлтэ гаргана.
Тогтобортой байха, үндэһэлэлтэй байха, найдабартай байха, баһа бүрдүүлхэ
Ушар ухаанай үрэһэлдэгшын ойлголто

Цадма логико хоёрой силлогизм харилсуулбал

Цадма ухаан гэһэн буряад-монгол шалган тэнсэхэ гүн ухаанай уламжалалта ойлголто болон эртэ урдын Грецидэ үүдэһэн Аристотелиин логико хоёрые харисуулбал, цадма ба Аристотелиин логико хоюулаа ухаанай дүримүүдые шудалдаг болобошье, тэдэнэй үндэһэн зорилго, арга барил, хэрэгсээ ондоо байна. Цадма болбол үнэн зүб ойлгохын (түбэдөөр རིག་གནས་ཆེ་བ་ལྔ་) аргануудые шудалдаг. Энэнь мэдээсэлэй үнэн байдал, үнэн зүб дүгнэлтын үндэһэ болодог. Цадма хадаа гурбан үндэһэн аргануудтай: шууд мэдэрэл (pratyakṣa, түбэдөөр མངོན་སུམ་), шууд буса дүгнэлтэ (түбэдөөр རྗེས་སུ་དཔག་པ), лабтай ном бэшэг (түбэдөөр ཡིད་ཆེས་པའི་ལུང). Аристотелиин логико болбол гансал үнэн зүб дүгнэлтэ хэхэ дүримүүдые, силогизмын онолые шудалдаг. Энэнь мэдүүлэлгэ, дүгнэлтэ, үндэһэ баримта зэргые шудалдаг. Харин цадма Аристотелиин логико хоёр булта адли силлогизмые (танчиг, түбэдөөр གཏན་ཚིགས་) шудалдаг юм. Аристотелиин логико соонь силлогизм гээшэ гурбан мэдүүлэлгэтэй (premises) дүгнэлтын хэлбэриие хэрэглэдэг: ехэ мэдүүлэлгэ (major premise), бага мэдүүлэлгэ (minor premise), дүгнэлтэ (conclusion). Дүгнэлтэнь мэдүүлэлгэнүүдэй хоорондохи логическэ холбоон дээрэ үндэһэлдэг. Энэ арга барил мэдээсэлэй эхэ үүсбэриие шудалжа, тэрэниие үнэн зүб байдалые баталхада гол анхаарал хандуулдаг.

Аристотелиин логико соонь силлогизм гээшэ гурбан мэдүүлэлгэтэй (premises) дүгнэлтын хэлбэриие хэрэглэдэг: ехэ мэдүүлэлгэ (major premise), бага мэдүүлэлгэ (minor premise), дүгнэлтэ (conclusion). Дүгнэлтэнь мэдүүлэлгэнүүдэй хоорондохи логическэ холбоон дээрэ үндэһэлдэг. Энэ арга барил мэдээсэлэй эхэ үүсбэриие шудалжа, тэрэниие үнэн зүб байдалые баталхада гол анхаарал хандуулдаг.

Жэшээлбэл:

Хүн бүхэн үхэдэг, тигээд Сократ гэгшэ хүн мүн, тиимэ ушарһаа Сократ болбол үхэлтэ хүн юм»

Хүн бүхэн үхэдэг (ехэ мэдүүлэлгэ)
Сократ гэгшэ хүн мүн (бага мэдүүлэлгэ)
Тиимэ ушарһаа
Сократ болбол үхэлтэ хүн юм (дүгнэлтэ)

Цадма хадаа субъект (subject), предикат (predicate), тэмдэг (sign), баталгаа (probandum) гэһэн дүрбэн үндэһэн ойлгосотой. Цадма соонь зүб дүгнэлтэ гурбан гуримаар гаргажа болохо: «субъектын шэнжэ» (property of the subject), «шууд нэбтэрэлгэ» (forward pervasion), «эсэргүү нэбтэрэлгэ» (counter pervasion). Тэмдэг (sign) гээшэ субъект ба предикатын хоорондохи холбоое баталхада хэрэглэгдэнэ. Цадма хадаа мэдээсэлэй үнэн зүб байдал, тэмдэгэй лабтай байдалые баталхада анхаардаг. «Хүн бүхэн үхэдэг тигээд Сократ гэгшэ хүн мүн, тиимэ ушарһаа Сократ болбол үхэлтэ хүн юм» цадма ухаанай шанга силлогизм бэшэ.

Сократ гэгшэ хүн мүн (субъектын шэнжэ)
Хүн бүхэн илгарангүйгөөр үхэдэг (шууд нэбтэрэлгэ)
Хүн бэшэ зүйл бүхэн илгарангүйгөөр үхэшэгүй (эсэргүү нэбтэрэлгэ) — буруу
Энэ силлогизм цадмын ёһоор шанга бэшэ.

Цадмын силлогизмын зүб жэшээ:

Сократ түрэһэн байгаа ушарһаа үхэлтэй мүн

«Сократ түрэһэн ушарһаа үхэлтэй мүн» болбол цадмын шанга силлогизм мүн:

Сократ түрэһэн мүн (субъектын шэнжэ)
Түрэһэн юумэн бүхэн илгарангүйгөөр үхэдэг (шууд нэбтэрэлгэ)
Түрэһэнгүй зүйл бүхэн илгарангүйгөөр үхэшэгүй (эсэргүү нэбтэрэлгэ) — зүб
Энэ силлогизм цадмын ёһоор шанга силлогизм юм.

Мүн үзэхэ

Зүүлтэ

↑ Сумба, Р. П. (2021). Учебная литература по философии на тибетском языке из фондов Национального музея им. Алдан Маадыр Республики Тыва 71—74. Петербургское Востоковедение. 2024-03-24 үдэртэ хандаһан.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Ушар ухаан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

[1] Сумба, Р. П. (2021). Учебная литература по философии на тибетском языке из фондов Национального музея им. Алдан Маадыр Республики Тыва 71—74. Петербургское Востоковедение. 2024-03-24 үдэртэ хандаһан.

[1]