Улаан буудай

Улаан буудай (ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠪᠤᠭᠤᠳᠠᠢ), мүн шэниисэ (лата: Triticum SPP) анха Ойрохи Дурнын Ливанай бүһэ нютаг ба Эфиопиин үндэрлигһөө эхлэлтэй болон харин одоо дэлхэй даяар таряалдаг таряа юм. 2010 ондо дэлхэйн улаан буудайн үйлэдбэрилэл 651 сая тонно байһан болон үйлэдбэрилэлээрээ кукуруза (844 сая тонн) ба сагаан будаагай (672 сая тонн) дараа гурбада ороһон байна.

Шэниисэ
Triticum monococcum
Биологиин классификаци
Аймаг: Ургамал Хубаалга: Сэсэгтэ ургамал Анги: Liliopsida Баг: Poales Обог: Poaceae Түрэл: Triticum

Улаан буудай таряалха талмайн хэмжээ үсэлтэ алишье түрэлэй таримал ургамалһаа тон үлүү байгаа. Дэлхэйдэ худалдаалгадаг хэмжээгээрээ бусад бүхы түрэлэй үрые ниилүүлһэнһээшье ехэ байдаг. Юрэнь улаан буудай хүнэһэнэй ургамалай гаралтай уурагай түрүүлэгшэ эхэ һорболжо. Бусад голлохо таримал ургамал болохо кукуруза болон сагаан будааһаа уурагай агууламжа үндэртэй. Улаан буудайн хүнэһэнэй хэрэглээ сагаан будаанай дараа хоёрто орожо байна. Энэһээ гадна улаан буудай цементын үйлэдбэридэ ашаглагдана.

Улаан буудай түблэрһэн амидаралай хүгжэлэй шухала хүсэн зүйл боложо үгэһэн. Ушарынь улаан буудайе ехэ хэмжээгээр таряалжа, баян ургаса хураан абаха, удаан хугасаада хадагалхада хилбар эгээн түрүүшын үрэ байһан. Улаан буудай Үрэжэлтэй хэлтэгы һара нютагта Вавилоной болон Ассириин хаанта гүрэн гэхэ мэтэ хото уласуудые бии болоходо шухала үүрые гүйсэдхэһэн.

Шэниисые болбосоруулан гурил гаргажа абаха ба энэнь талха, гоймон, печени, бообо, түрэл бүрин липёошхо, боорсог гэхэ мэтын гол түүхэй эд болодог. Мүн улаан буудайе шара айраг эһэхэ болон архи, виски, спирт, биотүлишэ зэргые үйлэдбэрилхэдэ ашаглана.

Шэниисые малай тэжээлэй зорилгоор хизгаарлагдамал хэмжээгээр таряалха ба эшэ, дэрһэн, һолоомонииень барилгын материал болгон дээбэри хэхэ зэргээр хэрэглэдэг. Улаан буудайн үрые хальһалаад сагаан гурил гарган абахаар эндоспермые илгадаг. Үлдэгдэлынь һагшадаһан ба үрэ хүбэрэл байдаг. Үрэ бүтэнээрээ витамин, минерал, уурагай үндэр агууламжатай эхэ һорболжо болбол, хальһалһан тохёолдолдо диилэнхинь крахмал болодог.