Сагаан һара

Сагаан һара (ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠰᠠᠷᠠ; түбэдөөр ཟླ་བ་དག་པ།; ལོ་གསར།, монгол: Цагаан сар, хальмагаар Цаһан сар), мүн cагаалган (ᠴᠠᠭᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ) — Монголшуудай уламжалалта шэнэ жэлэй баяр, угай, арадай һайндэр юм. Сагаалган монгол литээр жэлэй эхин болоно. Сагаалганай урдахи, һарын 29-нэй һүни, дасан бүхэндэ Дүгжүүбэ нэрэтэй хурал хурагдадаг. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдаггүй, бүтүүгэй үдэшэ бурхан дэлгээгдэдэг үдэр «Бүтүү үдэр» гэдэг. Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр эртэ, үүрэй сайжа эхилхэдэ, Һама сахюусан дээрэһээ буужа, нюдэ сабшаха зуура алтан дэлхэйе гурба дахин тойродог буряад-монголшууд гэжэ этигэдэг. Хабарай түрүүн һарын шэнын нэгэндэ тэмдэглэдэг. Тиин Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр Монлам Ченмо нэрэтэй Сагаан һарын хурал болодог юм; 1 һарын 15 үдэртэ Шойпрүл Дүйсэн тэмдэглэнэ.

Сагаан һарын хурал тухай соносхол. Элһэтэ, Хальмаг Улас.

XIII зуунай үеһээ тэнгэри шүтэлгэ, бөөгэй ёһоор сагаалжа байһан тухай Марко Пологой зохёолдо тодорхой гарадаг. Бүхы хүн сагаан һараар сагаан зүсэмэй морин унажа, сагаан бүдөөр хэһэн хубсаһан үмдэжэ, бэе бэедээ сагаан хадаг үргэж, сагаан эдеэн зооглодогынь хэн хэндээ хирэгүй сагаан сэдьхэлээр ябажа байя гэһэн эб найрын бэлэгдэл байжа. Алгаа дэлгэнэ гэдэг надад зэр зэбсэг алга, минии сэдьхэлэй үнгэ энэ гэһэн удха бэлэй. Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай хаан гэгшын 1267 оной зарлигаар намар болодог байһан сагаан һара (сагаалган) хабарай эхин һарын шэнэдэ шэлжүүлэгдэһэн түүхэтэй. Энэ хадаа үбэлэй хүйтэн саг үнгэржэ, дулаан үдэрнүүд ерэбэ гэжэ найр наадаяа хэдэг ёһо заншал.

Монгол литын жэлнүүд ба һарын үдэрнүүд

Монгол ба түбэд литэ — һарын ба наранай литэ юм. Сагаан һара түрүүн һара юм.

Григориин он	Түбэд-монгол он	Түбэд-монгол он	Сагаан һара	Тэмдэг ба амитан
2008	17 рабжун 22 он	2135	2 һарын 7—9	эрэ газарай хулгана
2009	17 рабжун 23 он	2136	2 һарын 25—27	эмэ газарай бүхэ
2010	17 рабжун 24 он	2137	2 һарын 14	эрэ түмэр бар
2011	17 рабжун 25 он	2138	3 һарын 5	эмэ түмэр туулай
2012	17 рабжун 26 он	2139	2 һарын 22	эрэ уһан луу
2013	17 рабжун 27 он	2140	2 һарын 11	эмэ уһан могой
2014	17 рабжун 28 он	2141	3 һарын 2	эрэ модон морин
2015	17 рабжун 29 он	2142	2 һарын 18/19	эмэ модон хонин
2016	17 рабжун 30 он	2143	2 һарын 28	эмэ гал бишэн
2017	17 рабжун 31 он	2144	2 һарын 28	эрэ гал тахяа
2018	17 рабжун 32 он	2145	2 һарын 16	эрэ газар нохой
2019	17 рабжун 33 он	2146	2 һарын 5	эмэ газар гахай

Түүхэ

Сагаан һарын эдеэн

Хэндэшье мэдээжэ Доржо Банзаровай бэшэһэн «Белый месяц. Празднование нового года у монголов» гэһэн хүдэлмэри дээрэ үндэһэлэн харахада, монгол арад ород арадта ороходоо оройдоол гансахан һайндэр тэмдэглэдэг — тэрэнь Сагаан һара, ондоогоор хэлэбэл — Шэнэ жэл гээд бэшэнэ, теэд мүнөө сагта зунай наадан «Сур харбаан» онсо һууряа баһал эзэлээд байдаг ха юм даа.

Энэ хүдэлмэри соо Шэнэ жэлэй һайндэрые 9 һарын 22-23-най үдэрнүүдэй хугасаа соо, үдэр һүниин тэнсээд байһан үедэ болодог сагаан эдеэнэй һайндэр гэжэ нэрлэдэг байгаа. Юундэ энэ һайндэр Цагаан сар гү, али Сагаалган гэжэ нэрлэб гэхэдэ, энэ үедэ зунай баян бэлшээридэ мал таргалжа, сагаан эдеэн элбэг баян байдаг. Намарай сагта һү тоһоной, сагаан эдеэнэй элбэг дэлбэг боложо, энэ һайндэрэй эрхим хүндын нэгэн болгодог дээрэһээнь Сагаан һара, Сагаалган гэжэ нэрлэжэ болоо гэһэн баримта оруулна. Энэ үдэрнүүдтэ хүн зон нэгэ наһа нэмэжэ, адуу малаа тоолодог байгаа. Малдаа баһашье нэгэ наһа нэмэжэ, тугал — буруун, хурьган — түлгэ, унаган — дааган болоно. Энэ еһо заншал мүнөөшье болотор бии юм. Цагаан Сар гү, али Сагаалган монголшуудай нүүдэл байдалтай нягта холбоотой байһан гээшэ.

1216 ондо, гал хулгана жэлдэ, дүрбэдэхи рабжуунда Сагаалганай үедэ Чингис хаан иимэ захиралтагаргаһан юм: «Үбгэрһэн хүгшэрһэн зондо гүрэнэй һанһаа 1000 алтан пан (хитадай мүнгөөр) 10000 алдан бүд (1 алда 1м 50 см бүд болоно). 60 наһатай зон бүхы бэлэгүүдэй 1 % -дэ хүртэхэ, 70 дабаһан зон 2 % -дэ, 80 жэлэй дабаһан зон 5 % -дэ хүртэжэ, үшөө ондоо бэлэгүүдээр шагнагдаха баатай. 110 наһатайшуул „Ехэ Үлтэс“ гэһэн үндэр нэрэдэ хүртэхэ…».Энэ захиралта 200 жэл соо заатагүй гүйсэдхэгдэдэг байгаа. Халха Монголдо 1911 ондо Богдо гэгээнэй захиралтаар үндэр наһатайшуулые хүндэлжэ бэлэгүүдые баридаг болоһон. Мүнөөшье үедэ энэ һайн ёһо буряад зомнай сахидаг. XIII-дугаар зуун жэлдэ Португалиин аяншан Марко Поло Хубилай хаанай ордондо ерэжэ монгол зоной Сагаан сар найлахыень ехэ һонирхожо бэшэһэн юм. Хаанай элдэб түшэмэлнүүд болон элдэб баяд ноёдойнь Сагаан һарада хаандаа яажа, бэлэг үгэдэг, энэ найраа үнгэргэдэг тухайнь бэшэнэ. Энэ аянша баһал миин үгытэй зоной Сагаан һараяа хүлеэжэ ядан байдагые тэмдэглэнэ. Бэлэдхэлээ нэгэ һара урид эхилдэг байгаа: һайндэртэ үмдэхэ гутал, хубсаһаа оёхо, морёо һорихо, таргалуулха, тогоонойнгоо архи нэрэхэ, эдеэ холоо бэлдэхэ гэхэ мэтэ Монголнууд һайндэрэй үедэ эрэшүүлдээ утаатай гааһаяа барюулха, эхэнэр зондо пулаад, айлшан бүхэндэ хадаг барюулха баатай байгаа. Энэ үедэ хадаг хэрэглэлгэ хадаг болоно. Тэрэ үедэшье, мүнөөшье сагта хадаг гээшэ үндэр хүндэлэлэй ба эб найрамдалай тэмдэг юм.

Баруун ороной литэдэл адляар, шэнэ жэлээ жэл бүри нэгэл үдэртэ тэмдэглэжэ байдаггүй, харин монгол һарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг. Үбэлэй тэг дунда, монгол һарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг болоходоо Буддын шажанай дэлгэржэ ерэхэдэ Хубилай хаанай шиидхэбэреэр эхилһэн түүхэтэй.

Сагаан һарын гурим ёһон

Дүгжүүбэ хурал

Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр Сагаан һарын хурал болодог юм. Жэл бүхэндэ Сагаалганай хуралые угтуулан, бүхы дасануудта «Дүгжүүбэ» хурадаг заншалтай юм. Шэнэ һарын гарахаһаа хоёр хоног урид «Дүгжүүбэ» болодог. Энэ юум гэбэл, «Дүгжүүбэ» гээшэмнай «жара» гэһэн удхатай.

Хайша хайшаа 5-5 сантиметр гурбалжан талха, тоһон, саахараар 60 балин хэгдэдэг. Yнэн дээрээ 10 гү, али 20 балин хэгдэдэг байха, тиигээд балин дээрээ хонхойлгожо тэмдэгүүдые табидаг, тэдэ тэмдэгүүдэйнь тоо 60 байха ёһотой юм. Эдэ балингууд хадаа «Шойжол» гэжэ үхэлэй, тамын эзэниие хүндэлхын түлөө хэгдэдэг байха. Заал һаа юундэ 60 балин байха болоо юм гэбэл, хоногой туршада тэнгэридэ һуудалтай 60 бурхад хамаг амитадые сахижа байдаг, хоногнай 60 адли хубида хубаардаг байха.

Газаа хуурай мүшэрнөөд болоод һолоомоор, бусад элдэбын юумэнүүдээр балгааһан гэрэй түхэлтэй юумэ бүтээжэ бэлдэһэн байха. Энэ гэрхэнэйнь үүдэн — «Шойжолой» аман гэжэ тоологдодог. Ламанар, үүзэгтэн олоороо уншалга доро ябажа, тэдэ балингуудаа асаржа, досоонь табидаг. Энэ уншалгын удха юуб гэбэл, үүзэгтэн «Шойжолые» эдэ балингуудаараа хүндэлжэ, үхэл, тахал, үбшэ зоболонһоо аршалхыень гуйдаг байна. Тиигээд лэ тэрээхэн гэрхэниинь галдагдаха. Энэнь «Сор» гээшэ. Тиигэжэ «Шойжол» бүхы үүзэгтэнэй хүндыень тогтоожо абаба гэһэн удхатай үйлэ хэрэг һнгэрдэг байна.

«Сор» галдаһан галай хажууда хүн зоной гэрһээ асарһан талха, саарһа нангин галаар хайлуулха тусхай хоёрдохи түүдэг носоогдоно. Энэ хадаа жэл соо сугларһан бүхы муу муухай юумэн галдагдажа, хүнэй сэдьхэл арюудхагдаа гэһэн удхатай.

Бүтүү үдэр

Балдан Һама сахюусан

Энээнэй удаа һарын 30-най һүни «Бүтүү» гэжэ нэрэтэй байха. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдадаггүй, «Бүтүү» гээшэ хуушан ба шэнэ жэл уулзажа, жэлэй нэгэ Бүтүү болоһон удхатай. Бүтүүгэй үдэшэ бурхан дэлгээгдэдэг. Энэ үдэр айлнууд гэр соохиёо сэбэрлээд, бурхандаа зула баряад, сан табяад, гал гуламтадаа үргэл мүргэл хээд, һайн хубсаһаяа үмдэжэ, сай болон бүхэли мяхаяа шанаад, хадагалжа байһан сагаан эдеэнэйнгээ дээжые, үрмэ хурһаяа табаг дээгүүр табидаг. Энэ үдэрые хүн бүхэн өөрынгөө гэртэ бүлэтэеэ үнгэргэдэг гуримтай. Энэ һүни дасан хиидтэ олон ламанар сугларжа, үдэшэһөө үглөөгүр болотор Сидэр Һамын хурал үйлэдэдэг юм. Өөр сайхаһаа эхилжэ даганжагай ном наранай гаратар уншаад, тэрээнһээ хойшо Сагаалганай найр захалдаг.

Бүтүү үдэрэй үдэшэ хүн зон Һама хуралда һуудаг; Балдан Һама бурхан – мори унаад эгээн түргэнөөр дэлхэйе тойродог юм. Һама сахюусанда мүргэжэ ябахада, дары түргэн туһалдаг эди шэдитэй сахюусан гэхэдээ, һахина гэһэн удхатай. Мориёо унаад, энэ түбиие нюдэ сабшаха зуура эрьеэд ерэдэг юм.

Сагаалган

Тиин Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр Сагаан һарын хурал болодог юм. түхэреэн жэл соо үхэһэн хүн амитанай үүнэһэн дээдэ түрэлөө олохо гэжэ ламанар зоной дунда идхалга хэдэг байгаа.

Сагаан һарын нэгэн шэнын үглөөгүр — Сагаалганай үдэр нэгэ наһа нэмэбэбди гэжэ эхэ эсэгэтэеэ золгоод, үреэл захяа хүртөөд, нютагайнгаа үндэр наһатай, хүндэтэй үбгэдтэ орожо, хадагаар золгоод, амаршалан хүндэлөөд, найр наадаяа эхилдэг, бэе бэеэ амаршалдаг. Залуушуул мориндоо мордожо, үбгэд, хүүгэд шарга морёор айлһаа айлда, гэрһээ гэртэ орожо, сагаалдаг байгаа. Айлшадай гараха дээрэ гарай бэлэгүүд барюулагдадаг.

Монгол угсаатан хитад литэ абахадаа, Сагаалганай һуури һэлгүүлжэ, абаашахаһаа гадна, ондоо ямаршье хубилалта хээгүй юм. Буддын шажанай дэлгэрхэдэ, Сагаалган арадай һайндэр зандаа байһан гээшэ.

Шэнын 1-нэй үглөөгүр эртэ һүрээр бодожо, газаа гараад, тэнгэриин шарайе адаглаарайгты, холые хараарайгты. Өөрынгөө һайн зүг мэдэжэ, тэрэ зүг руугаа гараад, заагдаһан зүгһөө гэртээ эрьежэ ерэхэ. Тиихэдээ ороһон жэлэйнгээ һайн зүгые тогтообо гээшэт. Шэнэ хубсаһаяа заабол үмдэжэ ябаха зэргэтэй. Энэ хадаа Хии мориёо һэргээхэ гэһэн удхатай. Тиигэбэл байгша ондо бүхы ябадалтнай һайн, урагшатай, үбшэн зоболонгүй, энхэ амгалан һуухат, гэнтын аюул усал болохогүй гэһэн удхатай.

Шэнын 2-ой үдэр үхибүүд сагаалжа эхилхэ. Мүн ехэшүүлшье золгоодүй, хүндэтэй хүнүүдээ золгожо, үетэн нүхэд өөрөө cагаалжа гарадаг юм. 2-һоо 4 болотор залуушуул сагаалдаг һэн. Шэнын 5-һаа хойшо наһатайшуул сүлөөтэйгөөр аяараа сагаалдаг гээшэ. Сагаалган гээд лэ ажалһаа һамшажа, һаатажа болохогүй.

Архи хэмһээ үлүүгээр уужа болохогүй. Урдандаа 40 наһа хүрөөгүй эрэшүүл архи уудаггүй байгаа.

Шэнын 1-һээ 30 болотор айл айлаараа оролсожо, гаралсажа байдаг баяр ёһололой, дурасхаалай һара ха юм даа. Сагаан һарада хүмүүжүүлгын удхатай зүйл бүриин наадан болодог һэн: наһатайшуул үхибүүдээ туршажа, уг омогыень мэдүүлдэг бэлэй. Энэ хадаа уг гарбалаа мартахагүйн һургаал болоно. Наһатайшуул золгоһон эдиршүүлдэ үреэлэй һайхан үгэнүүдые хайрлажа, бэлэг-сэлэгээ баридаг.

Сагаан һара гээшэ һайн һайханай бэлгэ дэмбэрэлтэй һара мүн. Хүндэ ёһын һара, хани нүхэсэлэй һара гээшэ.

XXI зууна үдэрнүүд

05.02.00	22.02.01	12.02.02	01.02.03	20.02.04	09.02.05	29.01.06	18.02.07	07.02.08	24.02.09
14.02.10	03.02.11	21.02.12	10.02.13	31.01.14	19.02.15	08.02.16	26.02.17	16.02.18	05.02.19
23.02.20	12.02.21	01.02.22	20.02.23	10.02.24	29.01.25	17.02.26	06.02.27	24.02.28	13.02.29
03.02.30	21.02.31	11.02.32	31.01.33	19.02.34	08.02.35	26.02.36	15.02.37	04.02.38	22.02.39
12.02.40	01.02.41	20.02.42	10.02.43	30.01.44	17.02.45	06.02.46	24.02.47	14.02.48	02.02.49
21.02.50	11.02.51	01.02.52	19.02.53	08.02.54	26.02.55	15.02.56	04.02.57	22.02.58	12.02.59
02.02.60	19.02.61	09.02.62	29.01.63	17.02.64	05.02.65	24.02.66	14.02.67	03.02.68	21.02.69
11.02.70	31.01.71	19.02.72	07.02.73	26.02.74	15.02.75	05.02.76	22.02.77	12.02.78	02.02.79
20.02.80	09.02.81	29.01.82	17.02.83	06.02.84	24.02.85	14.02.86	03.02.87	22.02.88	10.02.89
30.01.90	18.02.91	07.02.92	25.02.93	15.02.94	05.02.95	23.02.96	12.02.97	01.02.98	19.02.99