Норвеги хэлэн
Норвеги хэлэн бол Германи хэлэнүүдэй Скандинави бүлэгэй хэлэн, норвегишуудай ба Норвегиин албанай хэлэн юм.
| Норвеги хэлэн | |
|---|---|
| Өөрын нэрэ | norsk = [nɔʁsk] |
| Түрэлхи хэлэтнэй тоо | 5 сая (2014)[1] |
| Хэлэнэй ангилал |
Энэдхэг-Европо
|
| Үзэг бэшэг |
Лата үзэг (Норвеги хубилбари), Руна (13-р зуун хүрэтэр) |
| Албан ёһоной хэрэглээ | |
| Улас |
 Норвеги |
| Тохируулагша байгууллага |
Норвегиин хэлэнэй зүблэл (Bokmål ба Nynorsk), Норвегиин академи (Riksmål) |
| Томьёолбори | |
| ISO 639-3 |
nor – Норвеги хэлэн бүхлээрээ Дотор нь ялгасан нь: nob – Bokmål nno – Nynorsk |
Хэлэн тухай хэлэхэ болобол, улас түрын шиидхэбэреэр албанай (официальна) норвеги хэлэн хоер янза боложо хубаардаг һэн, нэгэниинь букмол гэжэ нэрэтэй («bokmål» — «номын хэлэн»), нүгөөдэхинь — нюношк («nynorsk» — «шэнэ норвеги хэлэн»). Нэгэ хэлэнэй эдэ хоер янзануудань тэгшэ эрхэтэй, һуралсалай эмхинүүд хоюулыень хэрэглэдэг. Улас түрын эмхи зургаан бүхэн эдэ хоер янзануудые ажалдаа хэлэглэжэ дэмжэхэ ёһотой. Букмол гэдэг янзыень 80-90 шахуу процент гэртээ, ажалдаа үдэр бүри хэрэглэжэ байдаг. Нюношкын тала баригшад 10-12 процентые эзэлнэ. Эдэ хоерой илгаанууд тухайнь нэмэжэ хэлэхэ болобол, букмолые ехэнхидээ хотын зон хэрэглэдэг, тиихэдэнь нюношк гэдэгые хүдөө нютагуудта, илангаяа Баруун Норвегидэ. Энээнһээ гадна, нютагай хэлэнүүд харилсаа ярианай үүргэеэ дүүргэжэ байһаар зандаа.
1814 он болотор, 400 жэлэй туршада, Норвеги Даниин мэдэлдэ байһан байгаа ушарһаа нэгэ хэлэн хоер маяг янзатай болошоо. Тиимэһээ албанай хэрэгүүдээ, зохиолуудаа дааниин хэлэн дээрэ бэшэдэг байһан юм, өөһэдынгөө дундашье байхадаа, илангаяа улад зоной дээдэшүүл даан хэлэн дээрэ яридагшье болобо.
1814 ондо эрхэ сүлөөгөө олоһонойнгоо хойно, Норвегиин эхэ ороншод арад зоноо өөрын үндэһэнэй хэлэтэй болгохо гэһэн ажалые эршэмтэйгээр ябуулжа эхилбэ. Эрдэм ухаанай зарим мэргэшүүл дааниин хэлые шэнэлжэ туршаба, нүгөөдүүлынь нютагай хэлэнүүд дээрэ үндэһэлһэн, юрын зоной яриан дээрэ үндэһэлһэн бэшэгэй хэлые зохеожо үзэбэ. Эндэһээ эхилэн, норвегиин хэлэ барилгын хүгжэлтэ хоер замаар алхалһан түүхэтэй. 1840 онуудаар даан хэлэтэй норвегиин уран зохеолшод, яруу найрагшад, юрын зоной байдалые, оршон тойрон байгаалиие зураглахадаа, хара ярианай зарим үгэнүүдые хэрэглэдэг болобо. Бэшэлгэ хэлэлгын дүримүүд һэлгэгдэжэ, норвеги хэлэндэ тааруулагдажа, шинээр зохеогдобо. Норвегиин парламент эдэ хубилалтануудые баталжа, 1899 ондо бэшэгэй стандартые тогтообо. Энэнь Riksmål — гүрэнэй хэлэн гэжэ нэрлэгдэбэ. Riksmål-ай хажуугаарнь, хүдөө нютагай хэлэнүүд дээрэ баримталагдаһан, дааниин хэлэнһээ абтагдаһан үгэнүүдгүй landsmol — үндэһэнэй хэлэн гэжэ нэрлэгдэhэн хэлэ бэшэг өөрын замаар хүгжэжэл байгаа.
1929 оной хэлэ бэшэгэй шэнэдхэлээр, Riksmål-нь — bokmål, landsmål-нь — nynorsk гэжэ шинэ нэрэнүүдтэй болобо. 1938, 1959 онуудай шинэдхэлээр бэшэлгэ хэлэлгын янзанууд бэе бэедээ дүтэ болоһон юм. 1950 онуудһаа эхилэн эдэ хоер янза маягуудые нэгэдхүүлжэ, нэгэ хэлые зохеохо гэhэн удхатай ажал ябуулагдаһан юм. Харин энэ ажалань амжалтагүй байба, тиимэһээ 2002 ондо иимэ арга хэмжээнүүд абтагдахаяа болюулагдаба. Bokmål Nynorsk гэдэг хоерые юунтэй сасуулхаар бэ гэхэдэ, англиин англи ба америкын англи хэлэнуудтэй сасуулхаар. Илгаануудынь тиимэшье ехэ бэшэ.
Норвегидэ Хэлэнэй зүблэл (Norsk språkråd) гэһэн хэлэнэй хүгжэлтын асуудалнуудые шиидхэжэ байдаг эмхи зургаан бии. Энэ зургаан бэшэлгын дүримүүдые баталдаг, толинуудые хэблэдэг. Энээнһээ гадна, хэлэ бэшэгэй асуудалнуудые ондоошье зургаанууд шиидхэжэ байдаг, гэбэл, Норвегиин эрдэм ухаанай хүреэн, Ивар Олсенай нэрэмжэтэ нэгэдэл. Эдэ эмхинуудай шиидхэбэринүүд зүблөөлэй шанартай. Хэрэглэхэдэш болохо, хэрэглээшгүй һаа ехэ аймшагтай бэшэ. Норвегидэ «престижнэ» хэлэлгэ гэжэ байхагүй, ямаршье хэлэлгэ тэгшэ эрхэтэй. Хүн бүхэн өөрын нютагайнгаа хэлэлгээр хаанашье хөөрэлдэхэ эрхэ сүлөөтэй, тиигэхэдэнь тэрэниие хэншье зэмэлхэ, наадалха, доромжилхо, заһаха эрхэгүй. Хэлэнэй зүблөөн орфоэпиин асуудалнуудые дайраха еһогүй гэжэ тоологдодог.