Буряад хэлэн
Буряад хэлэн (буряад-монгол хэлэн) Алтайн хэлэнэй изагуурай буряад арад түмэнһөө хэрэглэгдэжэ бай монгол хэлэнэй бүлэгэй xэлэн-аялгуу юм. Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас, Эрхүү можо, Забайкалиин хизаар, Усть-Ордын болон Агын тойрогууд, мүн Монгол Уласай хойто аймагууд, Хитадай зүүн-хойто орондо ажаһуудаг буряадууд хэлэлсэдэг. Орос гүрэндэ (1989 оной тоололгоор) 376 мянга оршом хүн буряадаар дуугардаг. Буряадай 86,6%-нь буряад хэлые, 13,3%-нь ород хэлые эхэ (түрэлхи) хэлэн гэһэн байна. Баруун (эхирэд, булагад), дундада (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урда (сонгоол, сартуул) гэхэ мэтэ аялгуутай.
| Буряад хэлэн | |
|---|---|
| ᠪᠤᠷᠢᠠᠳ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ | |
| Тараалга | ОХУ (Буряад Орон, Усть-Ордын тойрог, Агын тойрог), Монгол Улас, Хитад (Үбэр Монгол) |
| Арад түмэн | Буряад яһатан, Барга |
| Түрэлхи хэлэтнэй тоо | 330,000 |
| Хэлэнэй ангилал |
Монгол хэлэн
|
| Үзэг бэшэг | Кирилл, Монгол бэшэг, Вагиндра бэшэг |
| Албан ёһоной хэрэглээ | |
| Улас |
|
| Тохируулагша байгууллага | Оросой Эрдэм Ухаанай Академиин Сибириин Таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын хүреэлэн |
| Томьёолбори | |
| ISO 639-2 | bua |
| ISO 639-3 |
bua – Буряад хэлэн бүхлээрээ Дотор нь ялгасан нь: bxu – Хитадай Буряад bxm – Монголой Буряад bxr – РФ-иин Буряад |
 | |
Грамматикын байгуулалтын хубида буряад хэлэн залгамал хэлэн болоно. Аялган абяанууд аялганай тааралдалай хуулида захирагдадаг, мүн түргэн, удаан гэжэ илгардаг. Буряад хэлэн өөрын гэһэн онсолигтой, тон баялиг үгын һантай юм.
«Буряад Республикын арадуудай хэлэнууд тухай» хуули республикын дээдын зургаанда 1992 ондо баталагдажа, буряад хэлэн гүрэнэй хэлэн болгогдоһон байгаа. Энэ түүхэтэ хуулиин үндэһөөр буряад хэлэ хэрэглэлгын һалбаринуудай ургэдхэгдэхэдэ, арадай түүхэдэ, үндэһэн соёлдо, арадай ёһo заншалнуудта һонирхол дээшэлээ.
Монгол бэшэгые зохёогдоһон сагһаань хойшо хэрэглэжэ, эхэ хэлээрээ олон түрэлэй ном зохёол бүтээжэ, Энэдхэг, Түбэд, Хятад гэхэ мэтэ олон хэлэнһээ элдэб жанрын зохёолнуудые оршуулһанаараа дэлхэйн соёлой һанда хуби нэмэриеэ оруулһан түүхэтэй. 1931 ондо монгол бэшэгээ лата үзэглэлөө һэлгэжэ, 1939 ондо «ө», «ү», «һ» гэһэн гурбан үзэгэй нэмэлтэтэй ород үзэглэл (хирилисэ үзэглэл) абтаһан юм. Оршон сагай буряад бэшэгэй хэлэн хори аялгууда үндэһэлэн байгуулагданхай.
Буряад хэлэн ород хэлэтэй адли Буряад Уласай гүрэнэй хэлэн болоно. Тус хэлээр бага һургуулиин хүүгэдые һургахаһаа гадна, дунда болон мэргэжэлэй дунда һургуулин һурагшад, мүн дээдэ, ехэ һургуулиин оюутадта буряад хэлые тусхай хэшээл болгожо заадаг юм. Буряад хэлээр һуралсалай, уран һайханай болон ниитэлэлэй зохёол, һонин һэдхүүл хэблэгдэн, теле- болон радиодамжуулганууд нэбтэрүүлэгдэжэ, театр ажалладаг. Буряад хэлые шэнжэлэн шудалха түбүүдынь ОЭУА-иин Сибириин Таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын хүреэлэн, мүн Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Үндэһэтэнэй хүмүүнлигэй ухаанай дээдэ һургуули болоно.
Буряад-Монгол хэлэнэй түүхэһээ
Заһаха
Буряад удха зохёолой хэлэмнай олон шата дабаһан түүхэтэй. Хубисхалай һүүлээр, Буряад Республикын тогтоод байхада, удха зохёолой хэлэ зохёолго, тэрэнэй үндэһэ һуури, үзэглэл ололго шухалын шухала асуудал болоһон юм. Тиигээд энэ хэсүү асуудал гэнтэ зүб шиидхэгдэжэ шадаагүй, олон дахин суглаанууд дээрэ хэлсэгдэжэ, оло дахин үндэһэниинь, алфавидынь һэлгэгдэһэн байна. Буряад удха зохёолой хэлэн хоёр шата шаталһан юм: хуушан монгол ба мүнөө үеын хэлэн. Хуушан монгол хэлэн бии болоһоор үнинэй, аяар 12-13-дахи зуун жэлдэ бии болоһон байна.
Монгол хэлэнэй шатанууд
ЗаһахаМонгол шудалалда хуушанай монгол хэлэн иимэ гурбан үе гараһан: нэгэдэхинь — 13-дахи зуун жэлэй һүүл болотор; энэ үедэ, тус хэлэн гүрэнэй хэрэгсэлдэ хэрэглэгдэдэг байгаа, хоёрдохи үень — 15-16-дахи зуун жэлэй үе. Энэ үедэ тус хэлэн дээрэ буддын шажанай зохёолнуудые оршуулдаг байгаа; гурбадахи үень — 16-дахи зуун жэлһээ эхилнэ. Энэ үедэ хуушан монгол хэлэн горитойхон хубилалтада ороо (үгэнүүдэй дүрсэ хубилаа, шэнэ үгэнүүд ороо, үзэглэлэй үзэгүүд хубилаа). Энэ үедэ классическа монгол хэлэн тогтоһон юм. Хуушан монгол хэлэн хуушан, номой хэлэн байһан юм. Тиимэһээ аман, яряанай буряад хэлэндэ таарадаггүй, ойлгосогүй байгаа. Тус хэлые буряад удха зохёолой хэлэнэйнгээ үндэһэ һуури болгожо абаһан байгаабди. Энэ үедэ хуушан монгол хэлэн дүүргэдэг үүргэеэ үргэн ехэ болгоо. Тус хэлэн дээрэ уран зохёолнууд, номууд бэшэгдээ, барлагдаа, һургуулида үзэгдэжэ эхилээ. Энэ үедэ X. Намсараевай, Б. Абидуевай, Ц. Дондубоной болон бусадай уран зохёолнууд, үзэглэлнүүд, һургуулиин номууд хэблэгдэжэ, һургуулида заагдажа эхилээ. Тус хэлэнэй олонхи үгэнүүд, тэдэнэй дүрсэнүүд хуушан буряад хэлэнэй үгэнүүдтэ таарадаггүй байна гэжэ дээрэ хэлэгдээ. Жэшээлхэдэ, улаган (улаан), агуула (уула), чилагуун (шулуун). Тус хэлэнэй үзэглэл мүн баһа дутуу дундануудтай байһан. Жэшээлхэдэ, аялган абяануудые тэмдэглэһэн үзэгүүд гурбан янзаар бэшэгдэдэг (үгын эхиндэ, дунда, һүүлдэ): а-э, о-у, ө-ү; хашалган абяанууд (ц-ч, дж-дз гэхэ мэтэ) нэгэ адли үзэгүүдээр бэшэгдэдэг байһан юм. 1926 ондо республикадамнай соёлой асуудалаар үндэһэтэнэй суглаан болоо. Энэ суглаан иимэ тогтоол гаргаа: 1). хуушан монгол хэлэнһээ арсажа болохогүй, тус хэлэн бүгэдэ монголшуудай хэлэн; 2) буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэн болгожо, халха-монгол хэлэ абаха; лата бэшэгтэ оролгые эрдэмэй талаһаа шэнжэлжэ һайнаар үзэхэ; 3) буряад хэлэн бэеэ дааһан амяараа монгол хэлэн бэшэ, нэгэл нютаг хэлэниинь болохо.
Хубисхалай һүүл үе
Заһаха1926 ондо Баку хотодо тюркологуудай съезд болоһон юм. Тус съезд лата бэшэгые Оросой олон үндэһэтэнүүдтэ абаха гэжэ дурадхаһан байна. 1930-ондо орфографическа (үзэг бэшэгэй) суглаан болоо. Энэ суглаан буряад хэлэнэйнгээ үзэглэл болгожо, лата бэшэг абаха гэһэн тогтоол гаргаа. Тус тогтоол дээрэ үндэһэлэн, «Буряад-Монголой үнэн» газетэеэ, һургуулиин номуудые, уран зохёолнуудаа лата бэшэг дээрэ бэшэжэ эхилээбди. Лата бэшэг хуушан монгол бэшэгтэ орходоо, иимэ һайн талатай байһан юм: тус үзэглэл буряад хэлэнэй фонетикэдэ дүтэрхыгөөр зохёогдоо, хуушан монгол үгэнүүдэй хуушан дүрсэнүүд хубилгагдаа (улаган — улаан). Энэ суглаанда хабаадагшад буряад хэлэнэй үзэглэлые лата байха, зүгөөр грамматикань халха-монгол хэлэнэй, лексикэдэнь бүхы монгол хэлэнүүдэй үгэнүүд орохо, шэнэ буряад удха зохёолой хэлэн бүхы монголшуудта ойлгосотой байха гэһэн тогтоол гаргаа. Энэ һанамжые дэмжэгшэд хожомынь «панмонголистнууд» боложо, 1937 ондо хюдуулһан юм. Иимэ хэмэл «шэнэ бүхэ ниитын буряад удха зохёолой хэлые» бодото байдалдаа зохёожо боломоор бэшэ байгаа. Тиимэһээ дэлгэржэ, нэбтэрүүлэгдэжэ шадаагүй. Иимэ ушарһаа 1931 ондо суглаан боложо, үгэ буляалдаан болоо юм. Тус суглаан дээрэ "шэнэ универсальна буряад удха зохёолой хэлэ баримталагшад, дэмжэгшэд шүүмжэлдэ ороо. Профессор Т. А. Бертагаев «Буряад ба халха-монгол хэлэнүүдэй илгаанууд» гэһэн темэдэ элидхэл хээ. Буряад хэлэн тусхай бэеэ дааһан хэлэн, өөрын халха-монгол хэлэнһээ ондоо онсо фонетическэ, грамматическа, лексическэ онсо илгаатай хэлэн гэжэ элидхэлшэ тайлбарилжа үгэһэн юм. Тиигэбэшье энэ сутлаанда хабаадагшад халха-монгол хэлэнһээ хүсэд һалажа шадаагүй. Буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэ һуури болгожо цонгоол-сартуул нютаг хэлые абаха гэһэн дурадхал ороһон юм. Юундэб гэхэдэ, энэ нютаг хэлэн халха-монгол хэлэндэ онсо илгаагаараа дүтэрхы ха юм. Энэ нютаг хэлэн бодото байдалда дэлгэржэ, нэбтэржэ шадаагүй. 1933 ондо буряад хэлэ бэшэгэй асуудалаар баһа суглаан болоо. Суглаан дээрэ «Буряад-Монгол хэлэнэй үзэглэлэй бэшэгэй дүримүүдэй арсалдаата. Асуудалнууд» гэһэн темээр хэлсээн болоо. Энэ асуудалые миин лэ хэлсээн болгожо, арсалдаата асуудалнууд элирүүлэгдэһэн юм.
Буряад удха зохёолой хэлэнэй, тэрэнэй үзэглэлэй асуудалаар 1936 ондо суглаан болобо. Энээниие тэрэ үедэ ГИЯЛИ гэһэннэрэтэй институт үнгэргөө. Энэ сутлаан дээрэ буряад удха зохёолой хэлэнэй үндэһэн болгогдожо, хори нютаг хэлые абтаһан түүхэтэй. Алфавидынь лата зандаа үлөө, тиигээд халха-монгол хэлэнэй абяанууд буряад абяанууд — үзэгүүдээр һэлгэгдээ: сара — һара, джаргал — жаргал, дзам — зам, цас — саһан, чоно — шоно гэхэ мэтэ. Энэ сагһаа мүнөө үеын удха зохёолой хэлэмнай тогтожо эхилээ.
Лата үзэг
ЗаһахаЛата үзэглэл дутуу дундануудтай байһан юм. Абяануудые нэрлэхэ үзэгүүд дуталдана (һ, өө гэхэ мэтэ). Бэшэгэй дүримүүд хүсэд бэшэ байгаа. Жэшээлхэдэ, гурбан «и» үзэг сургуулииин гэһэн үгэдэ бэшэдэг, зөөлэн тэмдэг үзэг үгы байһан. Лата бэшэгэй үзэгүүдые һургуулида һурагшад ород хэлэнэй үзэгүүдтэй худхажа эхилээ (п-н). 1938 ондо «Лата алфавидһаа ород алфавидта оролго» гэһэн темээр лингвистическэ сутлаан болоо. Ород үзэглэл лата алфавидта орходоо, һураггүй таарамжатай, үзэгүүдээр олон, орфографинь орёо бэшэ,һургуулида һурагшадые һургахада бэлэн гэжэ тэмдэглэгдээ. Хожомынь буряад хэлэ бэшэгэй асуудалаар олон суглаанууд боложо, дүримүүдынь һайжарһан, мүлигдэһэн юм. Манай һанахада, мүн баһа кириллицэдэ ороһон халха-монгол, хальмаг хэлэнүүдтэ орходоо, буряад хэлэнэймнай хэлэ бэшэгэй үзэглэл, бэшэгэй дүримүүд тодорхойгоор, һайнаар зохёогдоһон гэхэдэ болохо.
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o |
| Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t | U u | V v |
| Y y | Z z | Ƶ ƶ |
1962 ондо буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим шэнэдхэгдэн гаргагдаһан гээшэ. Шэнэдхэгдэн гараһан дүримүүд бүхыдөө таарамжатайшье һаа, нэгэ зарим дутуу дундануудтай байшоо. Жэшээлхэдэ, ород хэлэнһээ абтаһан оройдоол 2-3 үгэнүүдтэ сохилтото аялгануудай орондо удаан аялгануудые бэшэнэ: база-бааза, эрэ-ээрэ, хор-хоор. Энэ гурбан үгэдэ тусхай дүрим үгэһэнэй хэрэггүй байгаа. Энэ дүримдэ һургуулинуудта ехэ олон алдуунуудые һурагшад гаргадаг. Абтаһан үгэ соо түргэн гү, али удаан аялганиие бэшэхын тула үндэһэн хэлэндэмнай иимэ омоним (дүрсөөрөө адли үгэ) байха гү, али үгы гү гэжэ мэдэхэ ёһотой. Хайшан гээд энээниие һуража мэдэхэб? Энэ дүрим дахажа, абтаһан ондоо үгэнүүдтэ удаан аялгануудые һурагшад бэшэжэ эхилээ (поочто, тоочко, стуул, стоол). Гадна баһа нэгэ абтаһан нэгэн-хоёр үгэдэ үлүү дүрим зохёогдоно: Россин, таксин (эндэ нэгэ «и»- гээр бэшэнэ). Баһа үшөө нэгэ дүрим тухай һанамжа байна. Буряад хэлэндэ хэлэнэй хойгуурхи «у» аялган бии: унаган, уһан. Абтаһан үгэнүүдтэ аман хэлэндэ дуулдаһан соонь энээнэй дунда «ү» абяа үзэг үгүүлхэ, бэшэхэ гэжэ һанагдана: клүүб (клүүбэй, клубай, клубһаа бэшэ), үтюг (үтюгэй, утюгай, утюгһаа бэшэ), минүүтэ (минута бэшэ). Мүнөө үедэ бэшэгэйнгээ нэгэ зарим дүримүүдые дахин шэнэдхэхээр болоо гэжэ һанагдана.
Мүнөө үе
Заһаха
Дээрэ хэлэгдэһэнэй ёһоор, буряад литсратурна хэлэмнай яһала ехэ амжалта туйлаа, хүгжэлтын баян түүхэтэй. Мүнөө үеын удха зохёолой хэлэнэймнай үндэһэн һуури гэхэдэ:
- хуушан монгол хэлэнэй лексикэ;
- арадай аман зохёолой хэлэн;
- хори нютаг хэлэн.
Тус хэлэн иимэ хүгжэлтэдэ ороо: 1) лексикэнь баян, үгэнүүдээр олон болоо (үндэһэн буряад шэнэ үгэнүүд бии болоо, нютаг хэлэнүүдһээ, ород хэлэнһээ үгэнүүд абтана); 2) фонетическэ байгуулалта ба грамматическа байгуулгань саашадаа тодороо; 3). ород хэлэнһээ томьёо үгэнүүд (терминүүд) абтаа; 4) дүүргэдэг үүргэнь ехэ болоо; 5) шэнэ стильнүүд бии болоо.
Буряад удха зохёолой хэлэн мүнөө үедэ иимэ үүргэнүүдые дүүргэнэ:
- һургуулида үзэгдэжэ, тус хэлэн дээрэ һурагшадые һурганабди, хүмүүжүүлнэбди. Буряад хэлэн бүхы үндэһэтэнэй ба ород һургуулида, дунда, дээдэ һургуулида үзэгдэнэ;
- уран зохёол бэшэгдэнэ (прозо, поэзи, драматурги). Мүнөө үедэ буряад литературада бүхы жанрнууд бии (поэмэ, роман, повесть, драма г.м.);
- хэблэлэй хэлэн. Буряад удха зохёолой хэлэн дээрэ «Буряад үнэн», аймагуудай газетэнүүд, журнал, номууд, һургуулиин методическа пособинууд бэшэгдэнэ;
- радио телевидениин хэлэн, радио, телевиденеэр тус хэлэн дээрэ дамжуулганууд болоно;
- театрай хэлэн. Тус хэлэн дээрэ X. Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ театрай артистнууд болон уран һайханай хүдэлмэри удха зохёолой хэлэн дээрэ хэлэгдэнэ:
- олон янзын стильнүүд, найруулганууд бии болонхой: уран зохёолой, ниитэ-публицистическэ, номой, һуралсалай, яряанай (хөөрэлдөөнэй, аман хэлэнэй).
Мүн үзэхэ
ЗаһахаХолбооһон
Заһаха- Эхэ хэлэн тухай бодолнууд, Эрхэтэ Раднаев
- Буряад хэлэнэй корпус