Байгал
Байгал далай, Байгал нуур – дэлхэйн эгээл гүнзэгы нуур. Далайн гүнзэгынь 1637 метр, утань 636 модо, үргэниинь 25-hаа 79,4 модо хүрэтэр, дунда зэргынь үргэн 48 модо болоно. Далайн уhан тон сэбэр, тунгалаг. 40 метр уhанай гүнзэгыдэ хэбтэhэн шулуун элихэнээр харагдажа байдаг. Байгалда 336 гол горхонууд шудхадаг, харин гансал Ангар мүрэн урдан гарадаг. Зоной дунда үргэнөөр тараhан үгэ бии: «Жэлдэ хэды үдэр бииб, тэды гол горход Байгалда шудхадаг». Эгээл үргэн голнуудыень нэрлэбэл: Сэлэнгэ, Баргажан, Эрхүү, Дээдэ Ангар, Турка. Январь hарын янгинама хүйтэндэ далай хүрэжэ, май hарын hүүлээр мүльhэнhөө сүлөөрдэг.
| Байгал нуур | |
|---|---|
 | |
 | |
| Координатууд | 53°30′N 108°0′E / 53.500°N 108.000°EКоординат: 53°30′N 108°0′E / 53.500°N 108.000°E |
| Нуурай маяг | Эбдэрхэйн нуур |
| Шудхан юумэн | Сэлэнгэ, Баргажан, Дээдэ Ангар |
| Урдан гаралга | Ангар |
| Сүнхэрэгэй һаба | 560000 км2 |
| Һабын оронууд | ОХУ, Монгол Улас |
| Эгээн утань | 636 км |
| Эгээн үргэниинь | 79 км |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 31722 км2[1] |
| Дунда гүнзэгэнь | 744.4 м[1] |
| Эгээн гүнзэгэнь | 1642 м[1] |
| Уһанай багтаса | 23615.39 км3[1] |
| Хубиханай байлганай саг | 330 он жэлүүд[2] |
| Эрьеын утань1 | 2100 км |
| Гадаргуугай үндэрынь | 455.5 м |
| Хүлдэнэ | 1 һара — 4 һара |
| Аралууд | 27 (Ойхон) |
| Һууринууд | Эрхүү хото, Улаан Үдэ, Хойто Байгал |
|
1 Эрьеын утань багсааһан байна. | |
Байгал нуур 30 сая жэлэй саада тээ бии болоhон дэлхэйн тон урданай нуур гэжэ тоологдодог. Тэрэ газарай гадарай ганталгануудаар хизаарлагдаhан туйлай ехэ хонхор соо бии болоо, тэрэ хонхорынь жэл соо 2 сантиметрээр yргэдэдэг. Байгал - хадын нуур юм, уhанайнь нюруу дэлхэйн океанай уhанай нюрууhаа 445 метрээр yндэр байдаг.
25-30 сая жэлэй саана Байгал далай бии болоо гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Мүн 15-20 сая жэлэй урда гэжэ хэлэдэг эрдэмтэд бии.
Хэлэнүүд
ЗаһахаЭнэ хугасаа соо Байгалай эрье тойрон олон тоото арадууд ажаhууhан юм. Эдэ арадууд далайда өөhэдынгөө тусхай нэрэ үгэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, эвенк арад Байгалые – Ламу, яхадууд – Туха гү, али ондоогоор Байхал, хитад аяншад – Бэйхай ('Хойто далай'), монголнууд – Тэнгис далай ('Дотоодын далай'), харин буряадууд – Байгал далай гэжэ нэрлэнэ. Буряад зоной нэрлэhэн нэрээр Байкал гэжэ ородууд нэрлээ юм.
Байгалай амитад ба ургамал
ЗаһахаБайгалай нюрганай яhагүй амитадай тоодо ородог гэбэл:
- 400 янзын инфузоринууд
- 10 янзын губканууд
- 100 янзын хабтагай хорхойнууд
- 80 янзын түхэреэн хорхойнууд
- 700 гаран янзын членистоного амитад
- 170 янзын моллюскнууд
Байгалай нюрганай яhагүй амитадые хүсэд дүүрэн тодорхойлогдоо гэхын аргагүй. Жэл бүри мэргэжэлтэд ондо ондоо янзануудые оложол байдаг, эрдэмтэдэй үшөө мэдээ, тайлбарилаагүй амитадшье олдожо байдаг. Байгал соо амидардаг газарайнгаа байдалаар 3 янзын амита бодосууд илгардаг:
- бентоснэ – оёорой амитад
- бенто-пелагическэ – оёорто дүтэ гүнзэгыдэ амидардаг
- пелагическэ – уhанай бүхы зузаанда амидардаг
Ургамал болон амитадаар Байгал далай тон баян.
Жэшээнь, 1800 гаран янза бүриин ургамал болон амитан үзэгдэдэг. Иимэ баян нуур дэлхэй дээрэ ондоо үгы юм. Жэл бyри эрдэмтэд шэнэ шэнэ түхэлнyyдые нээдэг.
Эгээл мэдээжэ Байгалай амитад суута омоли ба хаб загаhан (Pusa sibirica) гээшэ. Дабhатай далайн уhанда амидардаг эдэнэр ямар аргаар дабhагүй нуурта үдэбэ гээшэб гэhэн асуудалда мүнөөшье болотор эрдэмтэд харюу бэдэрhээр лэ байна. Байгал далайда тоhон жараахай загаhан ажамидардаг.
Байгалай гайхамшаг шэнжэнь хадаа тэндэхи ургамал болон амитад болоно. Мyнoo yедэ Байгалда 2565 янза бyлэгэй амитад болон 1000 тyхэл янзын уhанай ургамалнууд бyридхэлдэ абтанхай, энээнэй гурбанай хоёр хубинь ондоо тээ хаанашье ушардаггyй. Тэрээнhээ гадна уhанай ба оёорой микрободосуудые нэмэхэ хэрэгтэй, мyн хycэд шэнжэлэгдээгyй вирус болон фаг гэжэ амита бодосуудые нэмэхэ хэрэгтэй. Байгал нуурай амита бодосуудай янза тyхэлнyyд дэлхэйн бyхы эртэ сагай агууехэ нуурнуудтай жэшэшэгyй олон. Байгал нуурта амидардаг уhанай амитанай аймагые Танганьика нууртай (1248 янза) зэргэсyyлээ hаа 2 дахин, Титикака гэжэ нуурhаа (Урда Америкэ) 13 дахин олон. Байгал нуурта жэл бyри 20 янзын нюргагyй амитадые элирyyлэн нэрлэнэ гэжэ хараада абаа hаа, yшoo 1500 амитад эрдэм ухаанда мэдэгдээгyй байhаар гэжэ мэргэжэлтэд тоолоно. Байгал далайн шэдитэ yзэгдэлнyyдые шудалалгада заха хизаар yгы байлтай юм. аяшаг уhан дорохи халуун булагуудай хажууда онсо шухаг амитадай бyлэглэлнyyд элирyyлэгдээ, тэдэнэй хоол гэхэдэ фотосинтезэй аргаар бии болоhон шэмэтэ бодос бэшэ, харин хемосинтезэй аргаар метан газhаа бии болоhон бодос гэжэ элирбэ. Иимэ бyлэглэлнyyд тэнгисэй асари гyнзэгыдэ ушардаг гэжэ мэдээжэ. Байгал океанда адли гэhэн бодол шэнээр гэршэлэгдэбэ.
Дабhагүй сэбэр уhатай бусад нуурнуудта ороходоо Байгал соо эндээ бии болоод эндээл аяараа уhанай бүхы зузаанда ба оёорто дүтэ амидардаг хэдэн түрэлэй нэгэ клеткэтэй янза бүриин бодосууд бии. Иимэ бодосууд гансал далайнууд соо амидардаг гэжэ мэдээжэ. Эдэ нэгэ клеткэтэй жэжэ бодосууд бусад хабшаахай, моллюск мэтын томо бодосууд дээрэшье амидардаг байха юм. Байгалай бүхы нэгэ клеткэтэй бодосууд 30 түрэлэй, 200 янзын, тиихэдээ бултадаа эндээ бии боложо, эндээл амидардаг.
Байгалай олтирог
Заһаха
Байгал далай дээрэ 20 гаран олтирогууд бии. Тэдэнэй тоодо Ехэ Тойн, Бага Тойн, Букачан, Борогчин, Баргодоган, Шаргодоран, Изохой, Едор, Хэлтэгэй г.м. олтирогууд ороно. Эгээл бага олтирог гэхэдэ - Модотой. Томо олтирог хадаа Ойхон болоно. Нютагай зон тэрэниие Ойхон гэжэ нэрлэдэг.
Байгалай hалхинууд
ЗаһахаБайгал суута hалхинуудаар олон. Далай дээрэ бултадаа 30 гаран янзын хүсэтэй hалхинууд хүдэлдэг. Иимэ олон hалхитай нуур дэлхэй дээрэ ондоо үгы юм. Дэмы энэ нуурые далай гэжэ нэрлээгyй бэзэ. Эгээ мэдээжэ hалхинай нэгэниинь «баргажан» юм. Энэ hалхин тухай «Алдарта Байгал, арюухан далай» гэhэн дуун соо хэлэгдэдэг. Энэ hалхин Баргажанай гол талаhаа үлеэжэ эхилээд, Ойхон олтирог хүрэдэг. Баргажан hалхин жэгдээр үлеэдэг, сэлмэг наратай үдэрнyyдые асардаг.
ЮНЕСКО
Заһаха1996 ондо ЮНЕСКО-гэй конвенциин шиидхэбэреэр алдарта манай Байгал далай бүхэдэлхэйн нөөсэ баялиг гэжэ соносхогдоо. Бүхэдэлхэйн нөөсэ баялигта 300 гаран соёлой ба байгаалиин хүшөөнyyд оронхой. Жэшээнь, Египедэй пирамиданууд, Йеллостоун парк, Энэдхэг гүрэнэй Тадж-Махал, Версалиин ордон, Ород гүрэнэй Коми Республикын экологическа арюун ой тайга г.м. Тэдэнэй тоодо манай Байгал далай оронхой. «Дэлхэйн соёлой ба байгаалиин нөөсэ баялиг хамгаалха тухай» гэhэн ЮНЕСКО-гэй конвенци 1972 ондо ООН-ой Генеральна Ассамблейн зарлигаар баталан абтаhан юм. Энэ документдэ 136 гүрэн гараа табиhан байдаг.[3]
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 A new bathymetric map of Lake Baikal. MORPHOMETRIC DATA. INTAS Project 99-1669.Ghent University, Ghent, Belgium; Consolidated Research Group on Marine Geosciences (CRG-MG), University of Barcelona, Spain; Limnological Institute of the Siberian Division of the Russian Academy of Sciences, Irkutsk, Russian Federation; State Science Research Navigation-Hydrographic Institute of the Ministry of Defense, St.Petersburg, Russian Federation. Ghent University, Ghent, Belgium. the original on 25 December 2018 үдэрһөө архивлагдаһан. 9 July 2009 үдэртэ хандаһан.
- ↑ M.A. Grachev. On the present state of the ecological system of lake Baikal. Lymnological Institute, Siberian Division of the Russian Academy of Sciences. the original on 25 December 2018 үдэрһөө архивлагдаһан. 9 July 2009 үдэртэ хандаһан.
- ↑ http://naydal.com/Buryad/Baygal.html[permanent dead link]
Холбооһон
Заһаха- http://egov-buryatia.ru/bur/about/baikal/ Архивировалһан 18 долоо һара 2011 оной.
- http://naydal.com/Buryad/Baygal.html[permanent dead link]
