Үлзытын Дондог

Үлзытын Дондог (1936—1972) — үндэhэн буряадай ирагуу найрагша.

Дондок Аюшеевич Улзытуев
Үлзытын Дондог
Ажал үйлэ:	ирагуу найрагша
Түрэһэн үдэр:	1936 оной 12 һарын 5(1936-12-05)
Түрэһэн газар:	Бэсүүр аймаг, Буряад
Эрхэтэнэй харьяалал:	Зүблэлтэ холбоото улас
Наһа бараһан үдэр:	1972 оной 11 һарын 8(1972-11-08) (35 наһатай)
Наһа бараһан газар:	Буряад, Зүблэлтэ Холбоо

Намтар

Үлзытын Дондог 1936 ондо Бэсүүр аймагай Заган дабаанай үбэртэ, үндэр Хайрангын хормойдо оршодог Шэбэртэ тосхондо түрэһэн юм. 1956 ондо түрэл Шэбэртэ нютагтаа арбан жэлэй дунда һургуулияа дүүргээд, Москва хотын М. Горькиин нэрэмжэтэ уран зохёолой дээдэ һургуулида орожо, магтаалтайгаар түгэсхөө һэн. Үхибүүдтэ зорюулһан «Гуурһанай гурбан нюуса» гэһэн түрүүшын шүлэгэй түүбэриингөө 1957 ондо ниитэлэгдэһэнһээ хойшо, 11 ном бэшэһэн бэлэй.

Үлзытын Дондог 1936 ондо Бэсүүр аймагай Заган дабаанай үбэр, үндэр Хайрангын хормойдо оршодог Шэбэртэ һууринда «газар оёортой, шулуун зуухатай, ганса онигор сууха сонхотой орбогор зэмьеэ соохоно оршолон дэлхэйдэ түрэhэн» юм. 1957 ондо тэрэнэй үхибүүдтэ зорюулhан «Гуурhанай гурбан нюуса» гэжэ түрүүшын шүлэгэй суглуулбари гараа. Тэрэ гэhээр эршэмтэйгээр хүдэлжэ, богонихон наhанайнгаа хугасаа соо арбан нэгэн ном буряад хэлээр хэблүүлээ. Михаил Светлов, Евгений Евтушенко, Станислав Куняев болон бусад элитэ совет ирагуу найрагшадай оршуулгаар олон тоото шүлэгынь, ород, латыш, украина, белорус, хальмаг, татаар, яхад, эстон, таджик зэргэ хэлээр зэдэлээ hэн…

Үндэhэн буряад ирагуу найрагынь, илангаяа тэрэнэй уянгын hалбаринь реалис харгыда шиидэн орохо хэрэгтэ шэн зориг гаргаhан үндэр амжалта туйлаhан бэлигтэ ирагуу найрагшадай нэгэн болохо Үлзытын Дондогой уран бүтээл олоной дурые татаһаар байна. «Ая гангын орон» гэhэн ном соонь тэрэнэй арба гаран жэлэй туршада бэшэhэн шүлэг, найраглалайнь дээжэ ороһон байна. Эдэ шэлэмэл зохёол соонь — «Аврорын» дуунай сууряан, hүр жабхаланта социалис ажабайдалай магтаал, инаг дуранай түрүүшын зөөлэхэн амисхаал, арса жодоо, ая гангын хоншуу… Наhатайшье, залуушье уншагшадта илгадгүй hонирхолтой, hайшаалтай, үнгэрhэн сагай үйлэ байдал hануулмаар, мүнөөдэрэй hанаа сэдьхэл тэжээмээр шүлэгүүд байна.

Үлзытын Дондогой ирагуу найраг соо нэн түрүүн тэрэнэй уянгын шэглэлые тэмдэглэмээр. Уран шүлэгынь хүнэй сэдьхэл бодол харуулhан, хүнэй һанаа сэдьхэлээ зобохо, хүлгэхэ, доһолхо мэтые ирагуу тодоор дүрсэлһэн гайхалтай олон янзын хээ угалза, үнгэ будаг, баялиг хэлбэри маягтай, уран тодо удхатай байха юм. Ирагуу найрагша зүрхэнэйнгөө лугшалта, һанал бодолойнгоо хамаг бүхы нюусые нээхэ маша гүнзэгы уран шадабаритай.

Һэдэбэй талаараа Үлзытын Дондогой ирагуу найраг хэмжээлшэгүй үргэн. Тэдэнэй дунда Эхэ орон, тоонто нютаг, байгаали дэлхэй, үетэн нүхэд, инаг дуран, шэнэ байдал, холошье һаа, дүтын шэнгеэр һанагдаха орон нютаг зэргые магтажа бэшэhэн шүлэгүүд нилээд олон байна.

Үлзытын Дондогой зохёохы ажалай гол һэдэб хадаа хүн, тэрэнэй сэдьхэл, гуниг, баяр, инаг дуран болоно. «Хүн боложо түрөөл хадаа, хүнэй түлөө амидара». Инаг дуранай харгы орёо. Наратай сэлмэг үдэршье, бороотой харанхы hүнишье гэжэ байха. Бэлигтэй ирагуу найрагшын шүлэг соо баярай энеэдэншье, удхарай нулимсашье, юрэдөө инаг дуранай арба hаа арба, хори hаа хорин жолоонь хуу бүгэдэ холбоотой. Хайра дуранай тухай хэлэхэдээ, хооhон хубхай үгөөр бэшэ, хэнэйшье зүрхэндэ тунама тодо дүрэнүүдээр зураглан гаргадаг онсо мэргэжэлтэй. Буряадайнгаа үндэhэн хэлые бургааhандал уян, буладтал хатуу болгожо, хуур лимбын хурса, зөөлэн аялгаар арадайнгаа энэрхы сэдьхэлдэ гэгээн зула бадаруулhан эдир гургалдаймнай энэл даа! Агын элдин талаhаа Ангарай эрье туласа энэ гургалдайнгаа нэрые мэдэхэгүй уншагша байха гү?

Үлзытын Дондог уран һайханаар шүлэг уншахадаа тон гарамгай һайн һэн. Тэрэнэй өөрынгөө бэшэhэн шүлэгөө уянгата хонгёо хоолойгоор уншажа байхые олон уншагшад сэдьхэлээ хүдэлгэн шагнаhан байха. Гэбэшье Дондог дуу дуулахадаа бүришье үлүү һайн hэн . Үлзытын Дондог арадай аман зохёол, юрын зоной баялиг үгэ хэлэ, хуушан монголоор бэшэгдэhэн намтар түүхэ hайн мэдэдэг тула, түрэл ирагуу найрагтаа шэнэ онол арга, уран үгын шэнэ аялга уянга оруулжа шадаһан юм. Жэшээлэн хэлэхэдэ, богонихон шэбшэлгэ мүрнүүд соогоо буряад сэсэн үгын маша гүн удхые, сэдьхэлэй дүрсэлхы уран шадабариие оруулжа шадаhан байна гэжэ тэмдэглэбэл зохино.

Үлзытын Дондогой уран бүтээлэй үшөө нэгэ шанга талань байгаалиин байдалые уянгалан харуулһанда оршоно. Тэрэнэй зохёол дотор түрэл дайдынгаа арюун hайхан шарайе магтаhан олон тоото шүлэг уншажа, арюун агаараарнь амилжа байhандал болодогбди. Гушан зургаан наhандаа бурхан болоһон Үлзытын Дондогой намтар газаа талын баримтаар элбэг бэшэ. 1956 ондо түрэл Шэбэртэ нютагтаа арбадахи анги дүүргээд, Москва хотын М. Горькиин нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулида орожо, амжалтатайгаар түгэсхөө hэн. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэ «Арбан табан дуун» гэhэн үлхөө шүлэг найраглалаа дууhажа, Евгений Евтушенкын оршуулгаар ород хэлээр «Дружба народов» гэһэн һэдхүүлдэ хэблэн гаргаһаниинь, арад зоной сэдьхэлдэ бүхөөр хадуугдан ороhон юм.

1972 оной 11-дүгээр һарын 8-да наһа бараа.

Номууд

Буряадаар

• «Гуурhай гурбан нюуса» (1957),
• «Ая ганга» (1961),
• «Хаи-ранга» (1964),
• «Hолонго» (1966)
• «Аадар» (1967),
• «Эрьесэ» (1968),
• «Шуушы» (1969),
• «Сагай сууряан» (1970),
• «Ехэ дабаан» (1972),
• «Ая гангын орон» (1974),
• «Хухын дуунай үе» (986),
• «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» (1996).
• «Бууралхан Эжимни»

Ородоор

• «Млечный путь» (1961),
• «Избранная лирика» (1964),
• «Олений рог» (1965),
• «Большой перевал» (1970),
• «Ая ганга» (1974),
• «Напев» (1963).