Цзягувэнь
Цзягувэнь (хитадаар 甲骨文, jiǎgǔwén, цзягувэнь «яһан бэшэг») — хитад хэлэнэй үзэгэй эртын хубилбари.
Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэн үлэһэн юм.
Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай улас түрэ, соёл, эдэй засагай түб болоһон байдаг. Анха 1928 ондо Инь тууриие нээжэ малталга хэһэн ба эндэһээ хүрэл эд зүйл, яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.
Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.
Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.
Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.
Ном зохёол
Заһаха- Крюков М. В. «Язык иньских надписей» М. 1973
- Tsien, Written on Bamboo and Silk, 2004.