Хибчаг хэлэнүүд

Хибчаг хэлэнүүд
Тараалга	–
нарийвчлавал	–
Арад түмэн	Хибчагууд
Хэлэнэй ангилал	Тюрк Ниитэлиг тюрк Хибчаг хэлэнүүд; ;
Томьёолбори
ISO 639-3	–
	Хибчаг–булгар Хибчаг–куман Хибчаг–ногай ба хиргис–хибчаг

Хибчаг хэлэнүүд (мүн Кыпчак, Кипчак гү, али баруун тюрк хэлэнүүд гэжэ нэрэтэй) гээшэ Литваһаа Хитад хүрэтэр дэлхэй даяар 25 үлүү сая хүн хэлэгдэдэг тюрк хэлэнүүдэй бүлэ.

Хэлэн зүйн онсолиг

Хибчаг хэлэнүүд хэдэн ниитын онсолигтой байдаг ушарһаа хамта ангилжа болоно. Эдэ онсолиг дунда заримые ондоо тюрк хэлэтэй хубаалсана; бусадынь хибчаг бүлын тусхай онсолигууд юм.

Хубаалсаһан онсолиг

Прототюрк *d аябяан /j/ руу хубилна (жэшээнь, *hadaq > ajaq "хүл")
Эхинэй *h абяан үгы бололго

Тусхай онсолигууд

Үргэн уралай аялган эблэл (жэшээнь, olor ба olar "тэрэ")
Эхин */j/ абяанай бэхилэлгэ (ассибиляци) (жэшээнь, *jetti > ʒetti "долоон")
Һүүлэй үе */ɡ/ ба*/b/ дифтоногууд болоно (жэшээнь, *taɡ > taw "уула", *sub > suw "уһан")

Ангилал

Газар зүй ба онсолигуудай дээрэһээ хибчаг хэлэнүүдые дүрбэн бүлэгтэ ангилжа болоно:^[1]

Хибчаг–булгар (Ураал, Ураал-Каспиин): башкир ба татар
Хибчаг–куман (Понт-Каспиин): карачай-балкар, кумык, караим, крымчак. Урум болон крым-татар хэлэнүүд хибчаг–куман гаралтай байдагшье һаа, огуз хэлэнүүдһээ ехэ нүлөө дүүрэбэ.
Хибчаг–ногай (Арал-Каспиин): ногай, каракалпак ба казах.
Хиргис–хибчаг: хиргис ба урда алтай.

Египедэй мамлюк хибчаг-куман бүлэгэй хибчаг хэлээр дуугарһан магадгүй.

Хибчаг хэлэнүүдэй абяанай ээлжээлгэ

Татар хэлэн хибчаг-булгар бүлэг	Башкир хэлэн хибчаг-булгар бүлэг	Хиргис хэлэн хиргис-хибчаг бүлэг	Хасаг хэлэн хибчаг-ногай бүлэг	Ногай хэлэн хибчаг-ногай бүлэг
А	А	А	А	А
У	У	О	О	О
О	О	У	Ұ	У
Ы	Ы	Ы	Ы	Ы
Ү	Ү	Ө	Ө	Оь
Ө	Ө	Ү	Ү	Уь
Е [Э]	Е [Э]	И	і	И
И	И	Э	Е, Э абяатай Е	Е [Э], Э
В (лата бэшэгээр W)	В (лата бэшэгээр W)	Б [В]	У	В
К, къ (хатуу, лата бэшэгээр Q)	Ҡ	К (хатуу, лата бэшэгээр Q)	Қ	К (хатуу)
Г, гъ (хатуу, лата бэшэгээр Ğ)	Ғ	Г (хатуу)	Ғ (хатуу)	Г (хатуу)
ң	Ң	ң	ң	нъ
Ч	С	Ч	Ш	Ш
Ш	Һ [Ш]	Ш	С	С
Е^{эхиндэ Йе (Ye) гү, али Йы (Yı) абяатай}	Е^{эхиндэ Йе (Ye) гү, али Йы (Yı) абяатай}	Жи(Ji) гү, али Жы(Jy)	Жі гү, али Жы	Е^{эхиндэ Йи гү, али Йы абяатай}

Зүүлтэ

↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, eds. (2016).

Ном зохёол

(1998) The Turkic Languages. London: Routledge. ISBN 0-415-08200-5.
Menges, Karl H. (1995). The Turkic Languages and Peoples, 2nd, Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-03533-1.

[Glottolog-1] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, eds. (2016).

[1]