|
== Түүхэ ==
Хэндэшье мэдээжэ [[Доржо Банзаров]]ай бэшэhэнбэшэһэн «Белый месяц. Празднование нового года у монголов» гэhэнгэһэн хүдэлмэри дээрэ үндэhэлэнүндэһэлэн харахада, монгол арад ород арадта ороходоо оройдоол гансахан hайндэрһайндэр тэмдэглэдэг - — тэрэнь Сагаан hараһара, ондоогоор хэлэбэл - — Шэнэ жэл гээд бэшэнэ, теэд мүнөө сагта зунай наадан «Сурхарбаан[[Сур харбаан]]» онсо hуурияаһууряа баhалбаһал эзэлээд байдаг ха юм даа.
Энэ хүдэлмэри соо Шэнэ жэлэй hайндэрыеһайндэрые сентябриин9 22–23һарын 22-23-най үдэрнүүдэй хугасаа соо, үдэр hүниинһүниин тэнсээд байhанбайһан үедэ болодог сагаан эдеэнэй hайндэрһайндэр гэжэ нэрлэдэг байгаа. Юундэ энэ hайндэрһайндэр СагаанЦагаан сар гү, али Сагаалган гэжэ нэрлээб гэхэдэ, энэ үедэ зунай баян бэлшээридэ мал таргалжа, сагаан эдеэн элбэг баян байдаг. Намарай сагта hү[[һүн|һү]] тоhоной[[тоһон]]ой, [[сагаан эдеэнэйэдеэн]]эй элбэг дэлбэг боложо, энэ hайндэрэйһайндэрэй эрхим хүндын нэгэн болгодог дээрэhээньдээрэһээнь Сагаан hараһара, Сагаалган гэжэ нэрлэжэ болоо гэhэнгэһэн баримта оруулна. Энэ үдэрнүүдтэ хүн зон нэгэ наhанаһа нэмэжэ, адуу малаа тоолодог байгаа. Малдаа баhашьебаһашье нэгэ наhанаһа нэмэжэ, тугал – — буруун, хурьган – — түлгэ, унаган – — дааган болоно. Энэ еhоеһо заншал мүнөөшье болотор бии юм. СагаанЦагаан Сар гү, али Сагаалган монголшуудай[[монголшууд]]ай нүүдэл байдалтай нягта холбоотой байhанбайһан гээшэ.
1216 ондо, гал хулгана жэлдэ, дүрбэдэхи рабжуунда Сагаалганай үедэ Чингис хаан иимэ захиралтагаргаhанзахиралтагаргаһан юм:”Үбгэрhэн хүгшэрhэн«Үбгэрһэн хүгшэрһэн зондо гүрэнэй hанhааһанһаа 1000 алтан пан (хитадай мүнгөөр) 10000 алдан бүд (1 алда 1м 50 см бүд болоно). 60 наhатайнаһатай зон бүхы бэлэгүүдэй 1 % –дэ-дэ хүртэхэ, 70 дабаhандабаһан зон 2 % –дэ-дэ, 80 жэлэй дабаhандабаһан зон 5 % –дэ-дэ хүртэжэ, үшөө ондоо бэлэгүүдээр шагнагдаха баатай. 110 наhатайшуулнаһатайшуул “Ехэ„Ехэ Үлтэс”Үлтэс“ гэhэнгэһэн үндэр нэрэдэ хүртэхэ...”хүртэхэ…».Энэ захиралта 200 жэл соо заатагүй гүйсэдхэгдэдэг байгаа. [[Монгол Улас|Халха Монголдо]] 1911 ондо [[Богдо гэгээнэйгэгээн]]эй захиралтаар үндэр наhатайшуулыенаһатайшуулые хүндэлжэ бэлэгүүдые баридаг болоhонболоһон. Мүнөөшье үедэ энэ hайнһайн ёhоёһо буряад зомнай сахидаг. XIII– дахиXIII-дугаар зуун жэлдэ Португалиин[[Португали]]ин аяншан [[Марко Поло]] [[Хубилай хаанайхаан]]ай ордондо ерэжэ монгол зоной Сагаан сар найлахыень ехэ hонирхожоһонирхожо бэшэhэнбэшэһэн юм. Хаанай элдэб түшэмэлнүүд болон элдэб баяд но1дойньноёдойнь Сагаан hарадаһарада хаандаа яажа, бэлэг үгэдэг, энэ найраа үнгэргэдэг тухайнь бэшэнэ. Энэ аянша баhалбаһал миин үгытэй зоной Сагаан hараяаһараяа хүлеэжэ ядан байдагые тэмдэглэнэ. Бэлэдхэлээ нэгэ hараһара урид эхилдэг байгаа: hайндэртэһайндэртэ үмдэхэ гутал, хубсаhаахубсаһаа оёхо, морёо hорихоһорихо, таргалуулха, тогоонойнгоо архи нэрэхэ, эдеэ холоо бэлдэхэ г.м.гэхэ мэтэ Монголнууд hайндэрэйһайндэрэй үедэ эрэшүүлдээ утаатай гааhаяагааһаяа барюулха, эхэнэр зондо [[пулаад]], айлшан бүхэндэ хадаг барюулха баатай байгаа. Энэ үедэ хадаг хэрэглэлгэ хадаг болоно. Тэрэ үедэшье, мүнөөшье сагта хадаг гээшэ үндэр хүндэлэлэй ба эб найрамдалай тэмдэг юм.
Баруун ороной литэдэл адляар, шэнэ жэлээ жэл бүри нэгэл үдэртэ тэмдэглэжэ байдаггүй, харин монгол hарынһарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг. Үбэлэй тэг дунда, монгол hарынһарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг болоходоо [[Буддын шажанайшажан]]ай дэлгэржэ ерэхэдэ [[Хубилай хаанайхаан]]ай шиидхэбэреэр эхилhэнэхилһэн түүхэтэй.
== Сагаан һарын гурим ёһон ==
|
