Иван Франко

Иван Франко; (украин: Іван Якович Франко; 1856 оной 8 һарын 27, Нагуевычи, Австриин эзэнтэ гүрэн — 1916 оной 5 һарын 28, Львив хото, Австри-Унгар) — Украинын үндэһэтэнэй уран зохёолшо, шүлэгшэ, хубисхалша демократ, олониитын ажалябуулагша.

Иван Яковыч Франко
Іван Якович Франко
Ажал үйлэ:	уран зохёолшо, шүлэгшэ
Түрэһэн үдэр:	1856 оной 8 һарын 27(1856-08-27)
Түрэһэн газар:	Нагуевичи[d], Дрогобычский уезд[d], Самборский округ[d], Галици ба Лодомери хаанта улас[d], Австриин эзэнтэ гүрэн[d]
Эрхэтэнэй харьяалал:	Австриин эзэнтэ гүрэн[d]
Наһа бараһан үдэр:	1916 оной 5 һарын 28(1916-05-28) (59 наһатай)
Наһа бараһан газар:	Львов[d], Цислейтания[d], Австри-Унгар
Гарай үзэг:

Иван Яковыч Франко Дрогобычска сомоной Нагуевычи гэжэ тосхондо 1856 оной 8 һарын 27-до хүдөөгэй нэгэ түмэршэ дарханай бүлэдэ түрэһэн юм. Ясеныця-Сильна тосхондоо эхин һургуули дүүргээд, һүүлээрнь католик сүмын монастыриин һургуулида һураад, иигэжэ тиигэжэ байжа Дрогобычска гимназида ороһон юм. Гимназиин һүүлээрнь 1875 ондо Львивэй ехэ һургуулиин гүн ухаанай тэнхимэй оюутан болоо һэн. Иван Франко хара эртэ уран зохёолшын харгыда орожо, олониитын ажалябуулгаяа эхилээ һэн. Ородой араджуулһан шэглэлтэй удха зохёолой нүлөөн доро тэрэ үнэншэмэ үндэһэтэйгөөр зохёол бэшэхэ гэһэн хараа шугамые баримталдаг, зоной хэрэгтэ бэлиг зоригоо үгэдэг зохёолшон боложо ургаа һэн.

1877 оной түгэс даруулан нэгэ хэды найза нүхэдтэеэ хамта тушаалгашаһан юм. Юһэн һара соо түрмэдэ һуухадаа ехэл туляа һэм гэжэ Франко өөрөө хэлэдэг бэлэй. 1878— 1880 онуудай үедэ тэрэ бүришье һаа, эридээр эрмэлзэн эрдэм бэлигээ дээшэлүүлжэ, зохёохы абьяасаар түгэлдэр байһан юм. Бүлэг нүхэдтэеэ хамта тэрэ сэдхүүл гаргажа эхилһэн аад, тэрэнь сагдаада хашуулжа гурба дахин (1880, 1889 ба 1892) гаршаг нэрэеэ һэлгэхэ баатай болодог һэн. «Түрмынгөө найза нүхэдтэ» (Товаришам із тюрми) зорюулһан Иван Франкогой шүлэг хүнэй сэдьхэлдэ урма бадаруулан соностоо бэлэй.

Удха зохёолой шүүмжэлэлэй шэнжэтэй хүдэлмэринүүдэйнь дундаһаа «Удха зохёол ба тэрэнэй уг зорилго, гол шэнжэнүүд тухай» (Література, її завдання і найважніші ціхи, 1878) гэһэн үгүүлэл илгаржа гарадаг юм. «Мүнхэ хубисхалша» (Вічний революціонер, 1880), «Шүүн харалга дээрэ» (На суді, 1880) гэхэ мэтын улас түрын шүлэглэһэн зохёолой эрхим жэшээ болоһон шүлэгүүд олониитые хүмүүжүүлхэ талаар онсо ехэ удха шанартай болоо һэн. 1878 ондо «Громадський друг», «Дзвін», ба «Молот» сэдхүүлнүүдтэ «Абарга могой» (Boa constrictor) гэһэн үрэбхюу хомхой капитализмын нюурые харуулһан түүхэ хэблэгдээ һэн.

1879 ондо Марксын «Капиталай» нэгэдэхи номһоо 24-дэхи бүлэгыень оршуулһан байна. 1879 ондо Франко «Праця» гэдэг польшынхи хүдэлмэришэдэй сониной редакцида орожо, тэрээнэй бэшэһэн үгүүлэлнүүд ходо ходо хэблэгдэдэг болоо бэлэй.

1880—1889 онуудта дахин түрмэдэ хаагдажа, Иван Франко тэрэ ажалябуулгаяа орхихо баатай болоо һэн. Тиигээшье һаа, Иван Франко эгээл тэрэ үедэ «Түрмын сонедүүд» (Тюремні сонети), «Энеэжэ байһан Борыслав» (Борислав сміється, 1881—1882) гэхэ мэтын өөрынгөө гайхамшаг хүсэтэй зохёолнуудые, «Бүргэд Захар» (Захар Беркут. Образ громадського життя Карпатської Русі в XIII столітті, 1883) гэһэн үнэн болоһон юумые баримталһан зохёол бэшээ һэн.

1906 ондо 50 наһа гүйсэһэнтэйнь дашарамдуулан Харькивай ехэ һургуули тэрээндэ докторой зэргэ олгоһон байгаа. Урагшаа һаналтай хэдэн ород эрдэмтэд Иван Франкое Оросой эзэн хаанай эрдэм ухаанай академиин гэшүүн болгожо һунгаха асуудал табяа һэн.

1893 ондо гараһан «Шарлаһан набшаһан» (Зівяле листье) урин зохидоор бэшэгдэһэн дуранай шүлэгүүд украин удха зохёолой түүхэдэ үшөө урдаа ортоогүй юм. 1898 ондо «Минии Измарагд» (Мій Ізмарагд), 1900 ондо «Уйдхарта үдэрнүүдһээ» (Із днів журби), 1898 ондо шүлэгүүдые суглуулһан ном гараһан.