Ехэ тэһэрэлгэ
Ехэ тэһэрэлгэ (англи: Big Bang) — одон орон шудалалдахи оршолон юртэмсын загбар болоод одоогоор юртэмсын үүсэлэй талаарха, хамагай үргэн хүлеэн зүбшөөрөгдөөд бай үзэл болоод байна. 1929 ондо Эдвин Хаббл огторгойн бэетэ хоорондын зайнь тэдын солонгон задалалдахи улайсалтатай холбоотойе нээһэнэй дараа юртэмсэ тэлэжэ байгаае элирүүлһэн бэлэй. Энэһээ үүдэн юртэмсые урида сагта үлүү жаахан, нягта ехэтэй, халуун байһан гэһэн таамаглал дэбшүүлһэн болоод уг үзэлые баталхаар хэтэ нягташал, хэтэ үндэр температура зэргые шудалан одоогоор бидэнэй ажаглаха боломжотой байгаа юртэмсэтэй эжэл үрэ дүндэ хүрэбэ.
Ехэ тэһэрэлгын Англи хэлэнэй Big Bang гэһэн нэрые уг һанааниие үнэгүйдүүлхэ зорилготойгоор, Ехэ тэһэрэлгын загбарые үгыдхэгшэ Фред Хойл түрүү ашаглаа. Гэһэн хэдышье, 1964 оной огторгойн бэшэл долгиной нээлтэнь Ехэ тэһэрэлгын онолые үгыдхэхэ аргагүй болгобо.
Хол оршохо одоной аймгуудай илгаруулжа бай гэрэлэй тусхалые шудалхада, тусхалынь үлүү ута долгинууд руу туйлашаржа, уг туйлашаралынь галактикын дэлхэйһээ оршохо зайтай шууд пропорцитой хамааралтай байһаниинь юртэмсые таһаралгагүй тэлэжэ байгаае харуулаа. 1964 ондо нээһэн сансарай богони долгиниинь огторгойе маша халуун түлэбһөө одоое хүрэтэр хүрэһэниие баталдаг. Сансарын богони долгиниие нээһэнээр, бараг дэлхэй даяар Ехэ тэһэрэлгые бүрин хэмжээр бэшэшье юрэнхы хэлбэреэрээ юртэмсын үүсэлые тодорхойлжо шадаха загбар гэдэгые хүлеэн зүбшөөрһэн бэлэй.