Булган
Булган (Martes zibellina) зэрлиг жэжэ амитан.
Арбан наймадахи зуун жэлэй 30-аад онуудаар Буряадай бүхы ой тайгаар булган ехэ дэлгэрэнги байгаа, энээн тухай алба татабариин данса соо хэлэгдэнэ (Монахов, 1960 ). Удаадахи зуун жэлдэ булганай тоо үсөөрөө гэжэ тэмдэглэгдэнэ. XIX зуун жэлэй эхиндэ булганай байдаг газарнууд хэhэг хэhэгээр бутарба. XX зуун жэлэй эхиндэ, булганай үдэсын тогтоод байха үедэ, элдэб муу нүлөө үзүүлдэг үйлэ хэрэгүүд бии болобо. Байгал тойроод түмэр харгын баригдахада hуурижанги зоной тоо олошоржо, булганай арhанай үнэ сэнгэй ургахада, булга бариха элдэб онол арганууд, шэнэ зэбсэгүүд бии болоо, тиигээдшье ойн түймэрнүүд олошороо. Энэл үедэ булга хайра гамгүй, үни удаан саг соо хюдаhанай хойшолонгоор тэрэ ехэ үсөөрөө. Юрэнхыдөө булганай аймаг үгы болохо хирэдээ хүрэбэ. Булга абарха тухай хэмжээнүүд ябуулагдажа, 1913-1916 онуудта булга барилга огтолон хоригдобо. 1916 ондо Баргажанай заповедник нээгдэбэ,1928 ондо Голондинскын, Выдринэй, Кабанскын булганай заказнигууд нээгдэжэ, булга барилга хиналта доро абтаба. ( Бакеев. Монахов 1986). 1935 ондо Буряадай дайда дээрэ дүрбэн бэе бэеhээ таранги газарнуудта булган үлэбэ. Эгээ томонуудынь Баргажанай заповеднигтэ (тусагаар харууhатай газар). Тээ багануудынь Хамар-Дабаан, Удалха, Переемна, Мишиха голнуудай эхеэр болон Улаан-Бургааhатын нюрган дээгүүр – Турка, Итанца голнуудаар байрлаба. (Надеев, Тимофеев 1955). Булганай тоо толгой ехэ үсөөрhэн дээрэhээ булганай арhа олзоборилго зогсоогдоhон байгаа.
Булганай үдэлгэ, тэрэнэй тоо олошоруулхын тула 1930-1950 онуудаар ехэ ажал ябуулагдаhан байна. 12 жэлэй туршада булга агнаха хорюултай байгаа. 1940 ондо манай гүрэндэ, тэрэ тоодо Буряадта, түрүүшынхиеэ онсо зүбшөөлөөр булга агнадаг болоо.
Булганай тоо толгойе олон болгохо хэмжээнүүдэй эгээ горитойнь гэхэдэ, тэдэниие нүүлгэхэ ажал байгаа. Республикын газар дээрэ 1930-1958 онуудаар 674 ан нүүлгэгдэhэн байна. (Кирис.1973), тэдэниие нүүлгэхын тула өөhэдын газар дээрэ баридаг байгаа. Булганай байрладаг хоер ехэ газарта – Хамар-Дабаанай нюрган болон Бабантын аймагай Витимэй хадануудта булган ехэ удаан үдэдэг байhан юм. Ехэнхидээ эдэ аймагуудта нүүдэлшэдэй тоо олон байгаа, тэрэ тоодо Хамар-Дабаанда – 228 (бүхы нүүдэлшэдhөө33,8%), Бабантын болон Яруунын аймагуудта – 274 (40,7%).
Сибириин ондоо хизаарнуудта болон Алас-Дурнада 1939-1953 онуудта1664 булган эльгээгдэhэн байгаа. (Атутов болон бусад. 1982). Булганай тоо олон болгохо ажал ехэ журамтайгаар ябуулагдажа, тэдэнэй тоо олон боложо, олзоборилго заа-зааханаар ябуулагдажа эхилээд, саашадаа хүгжэжэ эхилээ.
1932 онhоо 1998 он болотор республика дотор 228 мянган арhан олзоборилогдоо. Табин найман жэлэй туршада дунда зэргээр 4 мянган арhан олзоборилогдоhон байна. Булганай эгээ олон болоhоной тоо 1961 оноор тэмдэглэгдэнэ. 1969 онhоо арhанай үйлэдбэри доошоо унаа, тэрэ уналга 1984 он болотор үргэлжэлбэ, дунда зэргээр 3,2 мянган арhан (2,4-3,8). Арбан зургаан жэлэй турша соо оройдоол 50,2 мянган арhан (22;%) олзоборилгодо оруулагдаба.
Шалтагааниинь гэхэдэ булга хэмhээ үлүү барилга болоо. Энэ үедэ булганай тоо жэл жэлээрээ 12-13 мянган байгаа. Тэрээнhээ саашадаа 1985-1988 онуудаар ойрын саг соо олзоборилго дунда зэргээр жэл соо 5,3 мянган арhан. Дүрбэн жэлэй турша соо 21,4 мянган арhан бэлдэгдээ. Булганай тоо энэ үедэ түрүүшын үеhөө 20-30% дээшэлhэн байна (16 мянгаhаа 17 хүрэтэр). Энэ хадаа экономикын болон экологиин тон таарамжатай үе байгаа.
Экономикын тогтууригүй 1988-1989 онуудта, хоол тэжээлэй хомордоhон сагта, арhа үйлэдбэриин доошоо уналгын эхин болоод, мүнөө хүрэтэр үргэлжэлнэ. Hүүлшын арбан жэл соо 27,05 мянган арhан бэлдэгдээ. Жэлэй дунда зэргын бэлэдхэл – 2,7 мянган шэрхэг болоно. Энэ хадаа 1952-1968 онуудhаа 2,8 дахин, 1985-1988 онуудhаа 2,3 дахин багаар олзоборилогдоhон болоно. Булганай тоо 1989-1998 онуудта үсөөрhэн байна, 1989-1994 онуудта – 14-15 мянга, 1995-1997 онуудта 11-12 мянган шэрхэг. Тиимын тулада мүнөө үедэ булганай агнууриин газар дээрэ, жараад оной hайн сагтай жэшээлхэдэ, тоо толгойнь 2,2-2,6 дахин доошолоо гээд тэмдэглэгдэнэ. Мүнөө сагта булганай тоо 1985-1988 онуудай эгээ бага тоотой адли болонхой. Тоололгын харуулhанай еёоор булганай толгойн тоо хоер дахин ехэ болохо еhотой байгаа.