Хөөрхэ

Хөөрхэ – Хэжэнгын аймагай эгээ баруун урдахи хуби. Хэжэнгэ голой урасхалай дээдэ хажуу газарые хамтадхаһан нютаг (нэрэ) болоно. Гринвичһээ (Лондон) эхилһэн зүүн утаригай 109,110 ба хойто үргэригэй 51,52 градуснуудай хоорондуурхи зайдань һула багтан, далайн нюрууһаа 720 метрһээ өөдэ хизаартаа (набтарынь) оршодог юм.

Газар зүй

Ууланууд

Тэрэниие тойроод, баруун оршондонь Цагаан-Дабаанай, Хойто-Худанай, урда хажуудань Цагаан-Хуртейн хаданууд болоно, зүүн тээнь – урда ба хойто хадануудые холбоһон ой модотой набтар «һаншаг» хаанхай, тиигэжэ Хөөрхые Хэжэнгын голой ниигэм талаһаа амяарланхай гээшэ. Хөөрхэдэ юһэн сумбэрнууд (нэрэтэй хаданууд) бии юм. Хөөрхэ орохотой сасуу, зүүн гарта Байса гэжэ тахилгатай хада байдаг, урдань тэрээндэ дутуур һуугшадай ури һадаһан мүнөөшье тэндэ мүргэлгэтэй байдаг. Алтарганта – Шэбэрэй (адагай) урдахи үндэр, Носоргоно – Хусөөтын урдахи хада, Ёгдон – Шара нүгын урда, Буурал – Нарин горхоной улэһөө саашанхи (урда) уула, Маарагтын үндэр, Сагаан горхоной үндэр, Улаан-хада Хөөрхэ һууринһаа хойно оршодог. Улаан хаан буурал баабайтай уула ехэ обоотой. Хөөрхын зон хододоо һанажа ба мүргэжэ (большевик хуулиин ехэ шангашье үедэ) байдаг ааб даа, үглөө бүхэндэ сэржэм үргэдэг (сай гү, али һун, зарим ушарта хату харые). Энээнһээ зүүн хойшо Бага-Улаан гээд хада байдаг юм. Хойто захын зарим хаданууд нэрэтэйнүүд байһан юм гү, али үгы гү, мэдэгдэнэгүй. Хөөрхые тойроһон хаданууд, зүүнһээ бэшэнүүдынь, уһа горхонуудые хоёр тээшэнь Элхи-Хёлго тээшэ хубаарилагшад болоно, хойшо урдагша горход – Элхиин горхондо ородог, баруулжаа – Мэхээртэй горхон, урагшаа – Үбэр Тэгни г.м. Хёлго голдо ороноо. Нютагай баруун хажууһаа зүүн заха тулатар 37-38 км (сэхэ шугамаар), хойноһоо урда хурэтэр 23-24 км тухай, тэрээнһээнь 5730 га худөө ажахын эдлэхэ газар (хахалагдаһан газар 2149 га, сабшалан – 1745, бэлшээри – 1836). Хэжэнгэ гол Мэхээртэй хадын зүүн хормойһоо эхитэй.

Уһан зүй

Хөөрхэ нютагай газар дээрэ Хэжэнгэдэ шудхадаг горход гэбэл: Байсын-Горхон, Хасууртай, Хуүргэтэ, Сагаан Горхон, Маарагта, Ара Тэгни, Баажын Горхон, Баруун Хул, Нарин-Горхон, Хулэрэгтэ, Юугтэ, Бута, (Хэжэнгэ голдо хурэжэ ошодоггүй), Даланша, Хусөөтэ, Бэрхэ, Жэмгэр, һээгээ, һалагайн-Шэбэр (хатадаг), Шэбэр (Хөөрхын). Хэдэн нуурнууд бии: Хужарта, Булма-Нуур, Арангатын-Нуур гэхэ мэтэ.

Мүнөө үедэ Хөөрхэ соогоо ехэ нуурнуудай нэгэн Булма-Нуур болоно. 140-150 жэлэй саана энэ нуур ехэ болошонхой, халижа, горхон (хоолой) урагшаа урдажа, Хэжэнгэдэ орожо байһан байдаг. Тиигээд түргэншэгөөр бага боло болоһоор 100-аад жэлэй үедэ нууршье бэшэ, дээгуурээ холбоогүй хэдэн булагууд болошонхой байһан, тиимэ байтараа баһал түргэншэгөөр уһанинь ехэ болоод, үргэлжэ нуур дахинаа болоо юм; нуурай тэг дунда ольтирог улэнхэй байгаа. Тэндэ һалаар гаража ногооень сабшажа, хэдэн бухал убһэ обоолоод байдаг һэн. Энэ нуур һүүлэй 30-40 жэл соо нилээд ехэ болонхой, баһа халижа горхолхо юм гү, бү мэдэе. Хужарта нуурай уһан эм домто аршаан, шабарынь хунэй зарим убшэ аргалха шэдитэй юм. Хужарта нуур байгалиин дурасхалта газар болгогдонхой, тиимэһээ гурэнэй хамгаалга доро байна гээшэ. Уһанайнь талмай 90 га.

Хөөрхэ нютагай, Хэжэнгын дасанай штадна (стад) лама Цэрэнэй (Бадмацэрэнэй) Дүлзэн (1842-1910) нэн түрүүн Хужарта нуурай уһан ба шабар хүнэй үе мүсын зарим үбшэндэ ехэ туһатай, эдэгээхэ шадалтай гэжэ соносхоод, модон хоёр гэр нуурай эрьедэ табюулһан байгаа. Хундэ туһатай энэ уйлэ хэрэг 1904 ондо болоһон, тиигэжэ Хужартын (Хөөрхын) аршаан гэжэ алдаршаһан гээшэ. Маарагтада ба Боро-Хулдэ уудаг (хотодо һайн) аршаангууд бии юм.

Модон

Хөөрхын ехэнхи хубинь элдэб турэлэй модонуудаар (нарһан, шэнэһэн, хуһан, уляаһан, хасуури, бага сага хуша), боролжо ба бургааһаар эзэлэгдэнхэй һааб даа. Теэд һүүлэй 30-40 жэлэй туршада модыень гамгүйгөөр, үргэлжэ (үлөөнгүй) отолжо, зэрлигээр һалгаа. Хэды шэнээн ой модон бага, ехэ туймэрнуудтэ дурөөб, мүнөө үедэ олон лэ үндэр ба набтар газарнуудта (урдань модотой байһан) сагдуулнууд шэнээр урганагүй, элһээр хиидэжэ байдаг болонхой, мүнөөнэй цивилизациин хүшөө гээшэ бэзэ. Зарим газар танигдахаар бэшэ болонхой. Хусөөтэ, Бага-һүүл, Шэбэр яһала үргэн, үргэлжэ тала газар, харин Маарагта, Нарин-Горхон, Хулэрэгтэ, Юугтэ, Соолгото, һалагай-Нуга ехэнүүд, баганууд соорхойнууд гээшэ.

Хөөрхэдэ һууһан хүнүүдэй нэрээр нэрлэгдэһэн газарнууд олон: Халбаашхын–Хул, Даниилта, Баажын-Горхон, Зайһа-Майла (Аяндын майла гэһэн болоно), Бадаршии-Нуга, Думхын-Хорео, Дойсой-Нуур, Хальбинай-Хул, Мухасайн-Харгы, Хутаново, Дандар-Дабаан, Дэлгэр-Дабаан, энэнэй-тэрэнэй бууса гэхэ мэтэ. Хөөрхэ гэжэ хамтадхаһан нэрэ соо ехэ олон өөрын тусхайта нэрэтэ газарнууд дуурэн юм. Жэшээнь, ганса һалагай-Нугада арба шахуу. 180-190 жэлэй саана Хусөөтын тала хоёр боложо хубаарилагдаһан шаху байгаа, баруун ба зүүн ойһоонь талые турижэ ургаһан модод арайл ниилээгүй байһан ха. Баатарай-Хоройн урда захааршаг дээгуур сабшажа унагааһан модоной олон тугсуулнууд 55-65 жэлэй саана һуудаг һэн. Сагаан-Нуурай хойгуур нарин модоной тугсуулнууд ганса нэгэ дайралдадаг юм.

Сагай уларил

Эндэхи дулаан, хүйтэнэй эрьесэ эрид түргэн хубилдаг, убэлдөө нилээд хүйтэн, зунай үдэр халуун, һүни үдэрэй хүйтэн гү, али дулаан ехэ һэлгээтэй, орой болотор хюруу унадаг (июнь), эртэ хюруу унажа болохо (августын 20 гаранаар), бороо (шииг нойто) багатай, ороходоо ургасын тэрээндэ ехэ хэрэгтэй үедэ, саг соогоо тудахань хилбар. Уларилынь Хэжэнгэһээ (аймагай туб) хэзээшье 3-5 градусаар доошоо хүйтэн байдаг юм.