Уласхоорондын фонетикой алфавит
Уласхоорондын фонетикой алфавит (УФА, ородоор:Международный фонетический алфавит, МФА, англигаар: International Phonetic Alphabet, IPA) — Лата үзэг дээрэ үндэһэлһэн транскрипци бэшэхэ алфавит. Уласхоорондын фонетическэ холбооной байгуулһан. IPA хари хэлэнэй багшанар болон һурагшад, хэлэ бэшэгэй эрдэмтэд, логопедүүд, дуушад, зүжэгшэд, лексикографууд болон оршуулагшад хэрэглэдэг.
IPA гансал яряанай хэлэндэ илгардаг хэлэлгын шанарнуудые харуулхаар зохёогдоһон: фонемэнүүд, интонаци, үгэ ба үенүүдэй илгарал. Хэлэлгын нэмэлтэ шэнжэнүүдые (шүдэнэй шэшэрхэ, шэшэрхэ, аманай хахарһанһаа гараһан абяануудые) дамжуулхын тула нэмэлтэ тэмдэгүүдэй багтаамжа хэрэглэгдэдэг - IPA үргэдхэлнүүд.
Транскрипциин алфавитые Уласхоорондын фонетическэ холбоон заһабарилжа, хубилгадаг. 2005 оной байдалаар IPA 107 үзэгэй үзэг, 52 диакритик үзэг, 4 прозодиин үзэгые багтаадаг.
Аялганууд
Заһаха_(cropped)_(only_vowels).svg)
_(cropped)_(only_pulmonic_consonants).svg)
IPA-да аялган гээшэ аялганай түбтэ байһан абяан гэжэ тодорхойлогдоно. Дооро IPA аялгануудай таблица үгтэнэ. IPA-да аялганууд үгүүлбэриин үедэ хэлэнэй байра байдалаар табигдана.
Таблицагай босоо тэнхэлэг аялганай дээшэлхые харуулна. Хэлэеэ доошонь үргэжэ үгүүлэгдэдэг аялганууд таблица соо доодо талада, хэлэеэ дээшэнь үргэжэ үгүүлэгдэһэн аялганууд дээдэ талада байдаг.
Энэл аргаар таблица соохи аялган абяанай горизонталь һуури тэрэнэй мүрөөр тодорхойлогдоно. Хэлэнэй урагшаа хүдэлдэг аялганууд ([ɛ] мэтэ) зүүн баганада, хэлэнэй хойшоо хүдэлдэг аялганууд ([ʌ] мэтэ) баруун баганада.
Хэрбээ аялганууд хос-хосоор ерэхэдэ, баруун гээшэ лабиализированна аялга (түхэреэн нюуртайгаар үгүүлэгдэдэг) гэһэн удхатай. Бусад бүхы аялганууд түхэреэн бэшэ (лабиализацилагдаагүй).
Зүбшөөһэн
ЗаһахаУушханай зүбшөөһэн гээшэ глоттисые (аялганай утаһанай хоорондохи зай) гү, али аманай һаалта хэжэ, нэгэ доро гү, али удаань уушханһаа агаар гаргажа гарадаг аялганай абяанууд юм. Уушханай аялганууд IPA болон хүнэй хэлэнүүдтэ аялгануудай диилэнхи хубиие бүридүүлдэг.