Шубуун: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Одоогоор [[Дэлхэй]] дээрэ 9792 үлүү зүйлэй (2007 мэдээнээр)<ref name="Clements">{{книга|автор=James F. Clements.|заглавие=Список птиц мира Клеменца|оригинал=The Clements Checklist of Birds of the World|издание=6-е издание|место=Ithaca|издательство=Cornell University Press|год=2007|том=|страниц=843|isbn=978-0-8014-4501-9}}</ref>, тэрэ тоодо [[ОХУ|Россиин]] газар дайдада — 789 зүйлнүүд (энэ тоодо 125 уургайлдаггүй зүйлнүүд, 7 усадхагдаһан зүйлнүүд)<ref>''Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю.'' Список птиц Российской федерации. — М., 2008. — С. 25.</ref> шубуун мэдэгдээдэ байна. Халуун, һэрюун, хүйтэн, туйлын бүһэнүүд болон [[тэнгис]], далай гээд дэлхэйн бүхыл бүһэн нютагаар тархаһан байха ба хүрээлэн бай оршондоо зохисоһон түрэлүүдтүрэлнүүд байна. Шубуудай тоо толгой [[хойто туйл|хойто]], [[урда туйл|урда]] хоёр туйлһаа экваторта ойртохо туһам ехэдхэдэгынь хоол тэжээл болон саг ууларилай нүхэсэлтэй холбоотой. ИимһээшьеИимэһээшье олон зүйл шубууд нүүдэлэлэн амидардаг боложо һэн. Шубуудынь нэлээд үндэр хүгжэлтэй амитад бүгөөдболон ниидэхэд зохисоһон олон гайхалтай зохилдолгоотой. [[Монгол Улас|Монгол орондо]] 460 оршом зүйлэй шубуун нүүдэлэй болон һуурин байдалаар тохёолдоно.

Шубуудынь бүхы түбинүүд, эхэ газарта амидарха ушар тухайн оршондоо зохисоһон олон янзын хэлбэритэй. Хамагай гол илгаануудынь бэеын хэмжээ, хушуунай хэлбэри, хүл, хүзүүнэй ута болон үнгэ юм. Хамагай жэжэ түрэлэй шубууд [[жэмэс]]эй шүүһэн, сэсэгэй бал, [[хорхой шумуул]] хоололно. Хамагай томо бэетэй, ниидэдэггүй шубуунда [[тэмээн шубуун]], тоти зэрэгзэргэ ороно. Үндэртэ ниидэдэг томо бэетэ шубууд байха ба [[бүргэд]], [[таһа]], [[салхич шувуу]], [[хотон]] гэхэ мэтэ. [[Фламинго]], [[тогоруу]] зэрэгзэргэ ута хүлтэй, ута хүзүүтэй шубууд ехэнхи сагаа алхажа үнгэрүүлхэ тула үүндээ зохисожо һэн. Богони хүлтэй, ута хүзүүтэй [[хотон]], [[хун]], [[галуу]]нь уһанда һайн сэлхэ уһанай шубууд бүгөөдболон толгойгоо уһанда шумбуулан [[загаһан]], жараахай зэрэгзэргэ хоол тэжээлээ барижа эдинэ. Хушуунь гол түлэб уһан хутгахадхудхахада зохисоһон хабтагай хэлбэритэй байдаг. Хотон шубуунай хушуунь доороо томо хальһан уутатай байха ба загаһан барихад сунан томо утхуур болодог. Шара шубуу, уули, бүргэд, таһа, харсага гэхэ мэтэ [[мяхашан]] шубууд дэгээ маягай махир хушуу, хурһан томо хумһатай байна. Богони хушуу, үргэн амтай хараасай, ураасайнь ниидэж байхадаа [[хорхой шумуул|шумуул]] барихад зохилдоһон ажа. Тоти шубуунай махир хушуунь һамар, модоной үрэ гэхэ мэтэ хатуу хальһа яһые хилбархан хагална.

Ниидхэ шадабариһаа гадана шубуудынь илангаяа [[мяхашан]] шубуудай хубида хараанай хүгжэл гойдо һайн, ехээхэнехэхэн үндэрһөө олзоо хаража шададаг байна. Хоол унданай зуршалһаа хамааран хушуунь олон хэлбриие туһагдаг: хурса эрмэгтэй хушуунь мяхашан шубуудта, хүсэ нэмэгдүүлһэн бол [[тоншуул]]да, гуурһан хэлбэритэй бол жэргэдэг шубуудта гэхэ мэтэ. Үдэнииньшье гэһэн тэдэнэй амидаралай хэб маягта зохисоһон байдаг. Хүйтэн [[саг уларил]]да амидардаг шубууд зузаан үдэ һодоор хамгаалагдаһан байдаг, эрэгшэн шубуудай тодо үдэ һодониинь эмэгшэнээ өөртөө татахад, харин бүдэг үнгэнь зүһээ хубиргахад үйлэшэлдэг. Шубууниинь зүрхэн, уушаг болон шуһанайа эргэлтынэрьелтын тогтолсоотой хүйтэн шуһата амитан. Энэнь зарим зүйлэй шубуудта хүйтэн саг уларилтай болон үбэлэй үеэр хоол тэжээлээ эдибэхтэй хайха бололсоо олгодог.

Одоогой байдалаар 8000 зүйлэй шубууд байна. Тэдэнэй заримынь жэшээлбэл африкын тэмээн хируул болон шэнэ зеландиин киви ниидхэ шадабаригаа алдажа. Бор шубуу, хараасай, ээрүүл билзуухай зэрэгзэргэ боро шубуунай багынхан бүхэ зүйлэй шубуудай 60%-ые бүридүүлдэг.

Үбэл болон зунай амидаралай оршоной хоорондохо шубуудай нүүдэл болон залуу шубуудай бүлэгүүдэй зүг шиггүй ниидэлгүүд бараг бүхыл бүһэ нютагуудта ажаглагдадаг. Тэдэ газар нютагай хотхор гүдгэрэй байдал, Дэлхэйн соронзон ороныеорониие мэдэрхэ шадабари болон [[угай шэнжын шудалал|генетикын]] хүтэлбэриие баримталдаг. Илангаяа [[Америка]] дахи нүүдэлэй зонхилхо хэһэгынь хойто-урда гэһэн тэнхэлгын дагуу ябагдадаг. [[Европо|Түб Европодо]] нүүдэлэй үндэһэн хоёр шэглэл байдаг: баруунай дэгэлэйнүүд [[Гибралтар]], [[Газарай дундада тэнгис]]эй дагуу [[Африка|Баруун Африка]] руу ниидэдэг; дурнын дэглиинүүд Дурнада Африка хүрэхэ замдаа Босфор, Иорданай хүнды, Синайн хахад арал, [[Нил мүрэн]]эй хүндые огтолон гарадаг. Усадхагдажа алга боложо бай биологиин түрэл зүйлнүүдые хамгаалха арга хэмжээнь зохисуулхад түбэгтэй, хэд хэдэн оронуудта нэгэн зэрэгзэргэ хамгаалха арга хэмжээ ябуулхые шаардажа байна.

== НиилүүлгэНиүлүүлгэ ба үржэл ==

Ехэнхи шубууд ниилүүлгэниүлүүлгэ болон үүр заһахадаа зорюулһан нютаг дэбисхэртэй байхые зорижо түүныгээ хамгаалдаг. Тэдэгээрынь дуулажа (жэргэдэг шубууд) хамтарагшынхаа анхаарлые татадаг, эсэбэл харагдахуйса дохёо, жэшээнь тодо үдэ һодоо ашагладаг. Шубуудай хосой холбоо үргэлжэлхэ байдалаараа янза бүри. Заримынь [[нугаһан]] мэтын шубуу шиг үндэгэлхэ хүрэтэлхэ далада үеэр хизгаарлагдадаг бол [[мяхашан]] шубууд, уули, осон шубуу бүхыл амидаралаараа холбогдодог. Зарим зүйлын шубууд хэмэл үүр баридаг бол заримынь нэгэ үүрые хэдэн жэлэршье ашагладаг. Осон шубууд боһоогоороо үндэгэлдэг ба үүр заһадаггүй. Бүхы шубууд ехэбшэлэн сагаан үнгын 1-20 хүртэлхихүрэтэрхи тооной [[үндэгэ]] гаргадаг. Эсэгэ эхэ шубууд үндэгэнэйхөө дотоодо байнгын температурые хадгалжа байхын тулада 11 үдэрһөө 20 долоо хоног хүрэтэр үндэгэнүүдээ дардаг. Ангаахайнуудаа гаруута эсэгэ эхэнь тэдэниие хоололжо, ниидэхэд һургадаг. Хүрөө мэтын шубуунь шэмэгжэ байдалаар амидардаг: бусадай үүрэндэ үндэглэдэг ба өөр эсэгэ эхэшүүд тэдэниие асаржа хамгаалдаг.

* ''Баккал С. Н.'' [http://www.zooprice.ru/bird/bird_origin/detail.php?ID=446491 ИзвестныеИзвестниие события и факты из палеонтологической истории птиц]