Монгол: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Монгол Улас''' энэболбол [[Зүүн Ази|Зүүн]] болон [[Түб Ази|Түб]] [[Ази]]да ородогбайрладаг улас юм. Хойто талаараа [[Ородой Холбооной Улас|ОХУ]], бусад талаараа [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]]-тай хиллэдэг, баруун зүгтэ [[Казахстан]]тай ойро (хилын сэгүүд 38 километр зайтай) байрладаг. [[Ниислэл]] болон хамагынэгээн томо хотонь ниитэ хүн амынзоной 40 оршомхуби хубииньшахуу оршон һуудаг [[Улаан Баатар]] хото юм. Улас түрын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай [[бүгэдэ найрамдаха улас]] болоно.

Монгол үндэһэтэн (95%), [[Хасагууд|Хасагхасаг]] (3.9%), [[Тывауряанхай]] арад түмэнһөө бүридхэжэ 3 сая (миллион) хүн зонтой. Монгол улас [[далайда гаралгагүй улас|далайда гарсагүй]] бүгэдэ [[Буддын шажан|Бурханай шажан]] диилэнхэй хүн амынзоной шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь [[тала]], [[хээрэ]] бүгэдэ хойто болон баруун талаар [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Хангайн нуруу|Хангай]], [[Хэнтэйн нуруу|Хэнтэй]] нюруунууд, бусад салбарһалбари ууланууд һунан тогтоһон, урда талада [[гобиГоби]] зонхилно. [[ХөдөөХүдөө аж ахуйажахы]]н салбартһалбарида бэлчээрийнбэлшээриин [[мал аж ахуйажахы]] эрхэлдэг, мөнмүн гол мөрнүүдийнмүрэнүүдэй ай савһаба газруудааргазарнуудаар [[улаан буудай]], [[хүнснийхүнэһэнэй ногоо]] голчлонголшолон тариалдагтаряалдаг. [[НүүрсНүүрһэн]], [[төмөртүмэр|төмрийнтүмэрэй хүдэр]], [[зэсзэд]] зэрэгзэргын ашигташагта малтмалмалтамал баялагбаялиг.

Монгол орноосоронһоо [[Палеонтологи|эртнийэртын шимшэмэ судлалыншудалалай]] олдворолдобори арвинбаян олддоголдодог. ЕвразийнЕвразиин нүүдэлчдийннүүдэлшэдэй анхныанханай төрттүрэтэ улас гэжгэжэ алдаршсаналдаршаһан [[Хүннү]] НТӨМЭҮ 209 ондондо Монгол орондорондо төвлөн байгуулагдаж байв. ТүүнээсТэрэнһээ хойшхойшо [[Түрэг]] болон өвөгүбгэ Монгол хэлтэй олон улс ээлжлэн оршин байсан болоод 13-р зуунызуунай эхээр тархай Монгол аймгуудыг [[Чингис хаан]] нэгтгэж [[Их Монгол Улс]] байгуулагдсан. 1234 ондондо [[Өгэдэй хаан]] залгамжилж, хожим нь 1279 ондондо Чингис хааны ач [[Хубилай хаан]] [[Юань улс]]ыг Хятадад төвлөн байгуулсан байна. Юань улс унасны дараа XIV зуунызуунай үеэс Монголчууд Цагаан хэрэмнээс хойших орондоо дотооддоо дайн самуунтай бага хаадын үеийг туулжээ. 1604-1634 ондондо хаан суусан [[Лигдэн хаан]] [[Манж үндэстэн|Манжуудын]] эсрэгэсэргүү Монголчуудыг дахин нэгтгэхийг оролдсон боловч түүнийтэрэнэй нас барсны дараагаар [[Манж Чин гүрэн|Чин улсын]] эрхшээлд цувран орцгоосон. 1911 ондондо [[Манж Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурах нь тодорхой болсноор Монголчууд тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглаж [[Богд хаан]]т Монгол улс байгуулагдсан ч [[Ардын хувьсгал|1921]] он хүртэл бүрнээр тусгаар тогтнож чадаагүй. 1945 ондондо ЗХУ-аас бусад гадаадын улсуудаар хүлээн зөвшөөрөгдөж, 1961 ондондо [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн, [[бүрэн эрхт улс]] болсон. 1924 оной үндсэн хуулиар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] нэртэй болж, [[ЗСБНХУ]]-ын нөлөөгөөр [[коммунист|эв хамт]] улс төрийн дэглэм, [[социализм|нийгэм журмын]] эдийн засгаар замнасан. 1990 ондондо бусад [[социализм|социалист]] улсуудын адиладли [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжсэн.

Эрт дээр үеэс өнөөгийн Монгол улсад бэлчээрийнбэлшээриин нүүдэлчиднүүдэлшэд амьдарч байсан ба хааяа нэгдэж томоохон улс гүрнүүдийг байгуулж байжээ. Эдгээрээс анхныханханайх нь болох [[Хүннү гүрэн]] нь МЭӨ 209 ондондо [[Модун шаньюй]]гаар удирдуулан төрттүрэтэ улс үүсгэсэн юм. Энэ гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс]]ад аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болж, улмаар [[Цагаан хэрэм]] баригдах шалтгаан нь болсон. Цагаан хэрэм нь өөрөө жанжин [[Мэнь Тиан]]ы үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хүннүгийн дараа [[Сяньби]], [[Жужан улс]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэрэгзэргэ эртний Монголчуудын байгуулсан улсууд оршиж явсаар 6-р зуунд [[Түрэгийн эзэнт гүрэн|Түрэгүүдэд дарагдаж]], 8-р зуунызуунай үед Уйгурууд залгамжлан улс байгуулж, түүнийтэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжилсан байна. 10-р зуунаас эхлэн зэрэгцсэнзэргэцсэн олон аймгууд байгуулагдсан болоод, 1182-1206 онуудад Чингис хааны [[Хамаг Монгол]]ын ханлигт бүгд нэгтгэгдэж, Их Монгол Улс байгуулагдсан.

Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн хүчирхэг байсан үе бол [[Чингис хаан]] [[1206]] ондондо Монголын овог, аймгуудыг нэгтгэн [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулж, [[Ази]], [[Европ]]ын орнуудыг цэргийн хүчээр байлдан дагуулсан явдал юм. Чингис хааны залгамжлагч хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсгэж, нутгаа тэлснээр дэлхийн түүхэнд хамгийн уудам газар нутагт (33,000,000 ам дөрвөлжин километр) [[Монголын эзэнт гүрэн]] хэмээн тодоор тэмдэглэгдсэн. Монголчуудын аян дайн өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], дорнодод [[Япон]], өмнөдөд Филиппиний [[Ява арал]] хүрчээ.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref>Монголын эзэнт гүрний Цагаадай Алтан ордны улс нь торгоной зам дагуу оршиж дэлхийн худалдааны гол төв болж тухайн үед оршин тогтнож байсан газар нутагтаа олон хот суурин бий болгосон.Тэр үед хятадын луужин шаазан зэрэгзэргэ томоохон нээлтүүд бий болсон.Иймээс Монголчууд дэлхийн хөгжилд маш том хувь нэмэр оруулсан Гэвч [[14-р зуун|14-р зуунызуунай]] дунд үеэс дотоодын зөрчил тэмцэл, гадны бодлого, явуулга нь Монглын эзэнт гүрэн, Юан улсыг задлан бутаргаж, бусдын эрхшээлд ороход хүргэсэн.

[[17-р зуун]]ы үеэс [[Манж угсаатан|Манжууд]] зүүн Азид хүчирхэгжиж эхэлсэн юм. [[1636]] ондондо [[Алтан ургийн]] сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болсноор [[Өвөр Монгол]]ыг эрхэндээ оруулж, [[1691]] ондондо [[Халх|Халхууд]] дагаар орсон юм. Ингэснээр [[Ойрад]]аас бусад Монголчууд [[Манж Чин улс|Манж Чин Улсын]] бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 ондондо Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан]] хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл [[Зүүн гарын хаант улс]] тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 ондондо Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан болоод 1758 ондондо хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 ондондо Өвөр Монгол, 1691 ондондо Ар Монгол, 1755 ондондо Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зуунызуунай эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого" монголчуудыг шууд устгах бодлого байсан тул монголчууд тусгаар улсаа дахин байгуулахаар тэмцэн эхэлжээ. Энэ үед Манж улс нурж унах нь нэгэнт тодорхой болсон болсон байсан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богд гэгээн зэрэгзэргэ хүмүүс тэмцлийг удирдаж байв.

[[20-р зуун]]ы эхээр [[Манж Чин улс]] доройтож мөхөх болсон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд удирдан Манжийн засаглалыг халж, [[1911]] оной [[12 сарынһарын 29]]-нд тусгаар тогтносон [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911-1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[Өвөр Монгол]]ыг чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүртэл давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], Хятад хоёр орны шахалтаас болж, бусад Монголчуудаа нэгтгэж чадаагүй.

[[1915]] оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хятадын шахалтаар Монгол улсыг Хятадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улс болголоо. [[1919]] ондондо Хятадын цэргийн эрхтэн Ар Монголын нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголын хувьсгалчид [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] ондондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтнолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оной [[11 сарынһарын 26]]-нд анхныанханай [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтнолоо тунхагласан юм. Монголын тусгаар тогтнол хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулсан юм. [[1939]] ондондо [[Япон]]ы түрэмгийлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод [[ЗХУ]]-тай [[1936]] ондондо байгуулсан [[Харилцан туслалцах протоколын]] дагуу ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г.К.Жуков]]оор удирдуулсан [[Сибирь|Шэбэр]], Өвөр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1945 ондондо болсон [[Ялтын бага хурал|Ялтын бага хурлын]] үр дүнд Монгол улсын тусгаар тогтнолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч Монгол улсын тусгаар тогтнол олон улсын хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.

Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оной хувьсгалаас хойшхойшо 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондондо Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан болоод мөнмүн ондондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарынһарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улсын зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант улсын хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондондо Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үед Соёлын довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэгзэргэ томоохон хөдөлгөөн, аян улс орон даяар өргөж байв. Энэ нь манай орныг хүн амынзоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооной хувьд эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.

[[1989]]-[[1990]] ондондо [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оной 12 сарынһарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхныанханай цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох болж олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 сарынһарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлан, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооной Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарынһарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ.

Анхныанханай чөлөөт арчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оной 1 сарынһарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Yндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.

Монголын улс төрийн системийг парламентын засаглалтай ардчилал гэж тодорхойлох болоод энэ нь [[Монгол улсын үндсэн хууль|Монгол улсын үндсэн хуулиар]] захирагддаг. Үндсэн хууль нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэрэгзэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог.

Монголын мэдээллийн салбарһалбари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголын олон улс төрийн намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оной 7 сарынһарын 27 хүртэл хуучнаар коммунист [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] нь зонхилох нам байжээ. Хамгийн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүртэл төрийн эрхийг барьсан [[Ардчилсан Нам]] юм.

[[1992]] ондондо шинэ [[Монгол Улсын Yндсэн Хууль|Yндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] сонгуулийг ардчилсан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Улсын Их Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондондо [[Монголын Ардчилсан Xолбоо]], ардчилсан намуудын эвсэл тус улсын эдийн засаг ба улс төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулсан. Энэ санал хураалтаар Улсын Их Хурлын 76 суудлын 50-ийг нь Ардчилсан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад([[Ардчилсан нам|АН]], [[МАШСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Ардчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж ард түмэн булхайтай хэмээн үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун болж хувирсан. Улс орондорондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засгийн газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сард МАХН нь нэрээ сольж МАН /Монгол Ардын Нам/ болсон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан түүнийгээтэрэнэйгээ МАХН хэмээн нэрлэжээ.

Ерөнхийлөгч нь [[Улсын Их Хурал|Их хурлын]] шийдвэрүүдийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг улсын их хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэргүүцвэл ерөнхийлөгчийн хориг мөнмүн хүчингүй болдог. Монгол улсын Үндсэн Хууль Ерөнхийлөгч болоход 3 шаардлага тавьдаг. Үүнд:

|align="right" | 5. || [[Mörön (city)|Mörön]] || Мөрөнмүрэн<br>{{MongolUnicode|ᠮᠥᠷᠡᠨ|h}} || style="text-align: center; background:;" | 16,500 || style="text-align: center; background:;" |21,300|| style="text-align: center; background:;" | 28,903 || style="text-align: center; background:;" |36,082|| style="text-align: center; background:;" | 19,582 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.0%''|| [[Khövsgöl Province|Khövsgöl]]

Монгол нь [[АНУ]], [[ОХУ]], [[БНХАУ]], [[Хойд Солонгос|Хойд ба]] [[Өмнөд Солонгос]], [[Япон]] зэрэгзэргэ олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай болоод Засгийн газар гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг ихэд дэмждэг.

2005 оной арваннэгдүгээр сарынһарын 21-нд [[Жорж Буш]] Монголд айлчилсан [[АНУ]]-ын анхныанханай ерөнхийлөгч болсон<ref>{{cite web

}}</ref>. 2004 ондондо [[Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага|Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг]][[Болгар]] улс толгойлж байх үед Монгол тус байгууллагын [[Ази]]йн нэгэн хамтран ажиллагч болсон.

Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра-Леоне|Сьерра-Леонед]] [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөнмүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 ондондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэгэсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

Монгол улс нь эрс тэс уур амьсгалтай. Улсын ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл маш хүйтэн. 1 сарынһарын дунджууд -30&nbsp;°C-д<ref>{{cite web

Говь бол ердийн цөл биш, харин хээр цөл юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхгүй ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлчээр ньбэлшээринь маш хэврэг болоод талхлалтын улмаас амархан устдаг. Үүнээс болж жинхэнэ цөлийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг болоод, тэмээ ч амьдарч чадахгүй газар байдаг.

Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэгзэргэ олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалантаряалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.

Монгол улсын гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номхон далайн болон төв азийн гадагшаа урсгалгүй савһаба газрын гэж гурав хуваана. [[Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголын нутгаар урсдаг. Хамгийн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мөрөнмүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), хамгийн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

Монгол улсад нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэгзэргэ 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүнийтэрэнэй дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэгзэргэ [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэгзэргэ дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий.

Монгол улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн [[аймаг]], нэг [[Улаанбаатар|нийслэл хотод]] хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүрэг, дүүрэг нь хороондхороондо тус тус хуваагдана.

[[File:1000 Tugriks - Recto.jpg|thumbnail|1,000 [[төгрөгтүхэриг]]]]

Монголын эдийн засаг нь [[хөдөөхүдөө аж ахуйажахы]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигташагт малтмалмалтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрснүүрһэн]], [[молибден]], [[цагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйгажахыг ([[хонины аж ахуйажахы|хонины]], [[ямааны аж ахуйажахы|ямааны]], [[үхрийн аж ахуйажахы|үхрийн]], [[морины аж ахуйажахы|морины]], [[тэмээний аж ахуйажахы]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаландтаряаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнснийхүнэһэнэй ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдагтаряалдаг. 2006 ондондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойшхойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондондо $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ.

Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн амынзоной ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш бол [[Хятад]] орон байна. 2006 оной байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь Хятад руу явсан ба Монголын нийт импортын бүтээгдэхүүний 29.8% нь Хятадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

1991 ондондо Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref>

ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөөхүдөө аж ахуйнажахын салбартайһалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрснүүрһэн]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэгзэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондондо жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбарһалбари нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудынһалбариуудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнснийхүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбарааһалбариаа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөнмүн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэгзэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбарааһалбариаа нээж эхлэж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыгһалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбарһалбари болоод одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.

== Хүн амазон ==

2007 оной 7 сарынһарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ын хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786 <ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэж үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]

Хоёр хөрш орон болох [[Хятад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маш өчүүхэн юм. Монголын хүн амынзоной ихэнх хувийг [[Монголчууд]] эзлэх боловч [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бий. 2000 оной тооллогоор Монголын хүн амынзоной өсөлтийг жилд 1.2% гэж тооцож байна<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн амынзоной 59% нь 30-аас доош насны, үүнээс 27% нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адиладли эдийн засагт нь хүндрэл учруулах болжээ.

Хүнхүн амынзоной 40% нь [[Төвдийн Буддын шашин|Төвдийн Буддын]] шашины урсгал болох [[Шарын шашин]]г шүтдэг, 30% нь шашингүй, 20% нь Бөөгийн шашинтай, 6% [[Христийн шашин|Христэд итгэгч]], 4% нь [[исламын шашин|исламын шашинтан]].

[[File:Enfant de Mongolie.jpg|thumbnail|ХөдөөнийХүдөөний Монгол хүүхэд гэрийн өмнө]]

Нягтшил багатай Монгол улсын хүн амынзоной нилээд хувь нь сүүлийн үеэс хотод амьдрах болжээ. Тал хувь нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амьдарч байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хөдөөхүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар тариалантаряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. Хүнхүн амынзоной 40% орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.

Хүнхүн амынзоной 85% нь Монгол үндэстэн болоод үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэрэгзэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) Монголын хүн амынзоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хятадууд, Оросууд багтана. 1991 ондондо [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байсан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулсан [[Кирилл үсэг|кирилл цагаан толгой]] юм. Мөнмүн уламжлалт цагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн амынзоной 90% нь энэ хэлээр ярьдаг ба улс даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэрэгзэргэ ордог. Баруун аймгуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мөнмүн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд хамгийн их яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үед монголчууд Оростой харилцаа холбоо маш их байсантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшхойшо англи хэл нь хамгийн их яригддаг гадаад хэл болж байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оной 9 сарынһарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хятад хэл]]ийг хүмүүс сүүлийн үед сонирхох болж, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгээмэл болж байна.

Төв Азийн нүүдэлчдийннүүдэлшэдэй адиладли бөөгийн шашин, мөнхмүнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлүүд одоогийн Монгол улсын нутагт түгээмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэрэгзэргэ нь Монголын шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахих ёслол юм.

20-р зуунызуунай үеэр коммунист засгийн газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[Их Хэлмэгдүүлэлт|Их Хэлмэгдүүлэлтийн]] үеэр [[Хорлоогийн Чойбалсан|Хорлоогийн Чойбалсангийн]] удирдлага доор Монголын ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.

1991 ондондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй болж, коммунизмын өмнө гол шашин байсан [[Төвдийн Буддизм]] дахин сэргэж хамгийн түгээмэл шашин болжээ. [[Христосын шашин]], [[Ислам]]ын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ.

21-р зуунд зарим судлаач, төрийн зүтгэлтэн нар Мөнхмүнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавих болжээ. 2006 ондондо Мөнхмүнх тэнгэр судлалын олон улсын хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулсан юм.

[[Социолизм|Социализмын]] үед боловсролын салбарһалбари нь хамгийн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх явдал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.

1911 оной үндсэний эрх чөлөөний хувьсгалын дараа хойч залуу үеээ дэлхийн олон улс түмний адиладли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной ардын хувьсгалын ялалтын үр дүнд анхныанханай бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдсан бол 1923 оной 2 сарынһарын 16-ны өдөр шинэ Монгол улсын анхныанханай дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[Хятад хэл|Хятад]] хэлнүүд болон [[Математик|Тооной ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|Дэлхийн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|Утга зохиол]], зэрэгзэргэ шинжлэх ухааны хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анхныанханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондондо [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооной Улс|Орос]] улсад боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байсан. Тэд бол шинэ Монголын анхныанханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болсон түүхтэй. 1929 он хүртэл ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байсан болоод түүнээстэрэнһээ хойшхойшо хот, хөдөөдхүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдсан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондондо анхныанханай бүрэн дунд сургууль буюу 10 жилийн сургууль болж өргөжсөн юм.

Монгол хүүхдүүд олон улсын чанартай математик физик зэрэгзэргэ олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа

АНУ-ын Тагнуулын төв газрын Дэлхийн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хувь хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-1.87<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, хүн амынзоной дундаж наслалт 67<ref>[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref>-68<ref>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1.9%<ref name="NMH Yearbook 2006">[http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf National Ministry of Health Yearbook 2006]</ref>-4%<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html UNICEF - At a glance: Mongolia]</ref>; таван наснаас дооших хүүхдийн нас баралт 4.3%<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.

[[Наадам]] жил бүрийн 7 сарынһарын 11-нд болдог. Уг баяраар түүхэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, бөх барилдах зэрэгзэргэ эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. Мөнмүн жил бүрийн хаврын эхэн сард болдог Цагаан сараар монголчууд ах дүү төрөл төрөгсдөөрөө бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.

||[[1 сарынһарын 1]]||[[Шэнэ жэлэй һайндэр]]||Орон даяар амардаг.

||1 сарынһарын 25-аас 2 сарынһарын 25-ны хооронд||[[Цагаан сар]]||Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэргүүн сарынһарын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг.

||[[3 сарынһарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Мартын баяр.

||[[6 сарынһарын 1]]||[[Хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Эх үрсийн баяр болон Хүүхдийн баяр зэрэгзэргэ олон нэршилтэй.

||[[7 сарынһарын 11-13]]||[[Наадам]]||Бүх нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг.

||[[11 сарынһарын 26]]||[[Улс тунхагласны өдөр]]||

||[[12 сарынһарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын өдөр]]||Манж Чин Улсын дарлалаас гарч, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн өдөр.

Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь Монголын барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашигланашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондтоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсардаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашиглажашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхэлсэн.

Эрдэмтэн Чүлтэм Монголын барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хятад, эсвэл эдгээрийн хослол хэмээн ангилсан байдаг. Мэдэгдэж буй анхныанханай дөрвөлжин ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондондо байгуулсан Батцагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 ондондо баригдсан Чойжин ламын сүм нь Хятад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хятад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.

Монгол нь дуу хөгжмийн уламжлал ихтэй. [[Хөөмий]], [[морин хуур]], бусад утсан хөгжмийн зэмсэг, [[богино дуу|богино ба]] [[уртын дуу]] зэрэгзэргэ нь бүгд эртний дуу хөгжмийн өвүүд юм.

Мөнмүн Хубилай хааны дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байсан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ хамгийн анх дуурийн театртай болжээ.

Социализмын үед МАХН нь киног ашиглажашаглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байсан. Анхныанханай кинонууд нь ардын ба хувьсгалын баатруудын сэдэвтэй байсан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болсон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.

Ардчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугацааны турш доройтсон боловч сүүлийн үед сэргэж байна. Япон-Монголын хамтарсан "Чингис хаан" кино зэрэгзэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мөнмүн Доржхандын ТөрмөнхТөрмүнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэрэгзэргэ бие даасан найруулагчид гарах болжээ. Бямбасүрэнгийн "[[Ингэн нулимс]]" кино нь 2005 ондондо [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байсан удаатай.

Монголчуудын уламжлалт хоол хүнсэнд [[мах]], [[цагаан идээ]] зонхилдог байв. Хонь, үхрийн махыг хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг болоод төрөл бүрийн сүү боловсруулж цагаан идээ хийдэг. Монголчууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү цагаан идээгээр зусдаг байв. 20-р зуунаас Европ хүнснийхүнэһэнэй ногоо монголчуудын хоол хүнснийхүнэһэнэй чухал хэсэг болсон. Сүүлийн үед ногоон хоолтон хүмүүс их бий болж байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.

Сүүлийн үед [[ширээний теннис]], [[жудо]], [[сагсан бөмбөг]], [[хөлбөмбөг]] зэрэгзэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон улсын хэмжээнд монгол тамирчид оролцоx болж байна.

Монгол бөхчүүд [[Япон]]ы [[сүмо]] бөхөд маш амжилт гаргах болсон. 2003 ондондо [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Асашёорюү]] нь анхныанханай Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болсон ба 2007 ондондо [[Мөнхбатынмүнхбатын Даваажаргал|Хакүхо]] хоёр дахь нь болжээ.

Одоогоор Монгол улсын тамирчид [[зуны олимп]]оос 2 алт, 7 мөнгөмүнгө, 10 хүрэл медаль хүртээд буй.

Жүдогийн 100 кг-н жинд [[Найдангийн Түвшинбаяр]] [[Бээжингийн олимп]]ийн үеэр Монголын анхныанханай алтан медалийг авчирсан.<ref>{{cite web

[[Буудлага|Буудлагын төрөлд]] Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болсон. [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаярмүнхбаяр]] нь хоёр удаагийн дэлхийн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо [[Герман]]ы иргэн болсон), харин [[Отрядын Гүндэгмаа]] болон [[Цогбадрахын Мөнхзулмүнхзул]] нь 25 метрийн [[гар буудлага|гар буудлагын]] төрлөөр 2007 оной 5 сарынһарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.<ref>{{cite web

[[Бокс]]ын төрөлд сүүлийн үед ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос [[Энхбатын Бадар-Ууган]] алт, [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]] мөнгөнмүнгөн медаль авсан. Бадар-Ууган нь мөнмүн 2007 оной Дэлхийн аваргаар мөнгөнмүнгөн медаль хүртжээ.

Мөнмүн сүүлийн жилүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа илүү хагжиж байгаа болоод барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг маш чадварлагаар тоголож байна .2010 ондондо Монголоос дэлхийн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм

* [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарынһалбариын талаархи олон улсын мэдээ]