|
|country = {{flag|Буряад}}, [[Сэлэнгын аймаг]]
}}
'''Тамчын дасан''' ('''Даша Гандан Даржалинг''', {{lang-bod|བཀྲ་ཤིས་དགའ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་་གླིང}}) 1741 ондо байгуулагдаhанбайгуулагдаһан түүхэтэй. Энэ түбэд нэрэhээнэрэһээ гадна – '''Хүлүүн–Нуурай''', Хамбын гээд мэдээжэ hэнһэн, үшөө саашадаа '''Галуута нуурай дасан''' гээд нэрлэгдэдэг байhанбайһан түүхэтэй.
Тамчиин дасанай [[сахюусан]] – [[Балдан Лхама]] бурхан. Ямар үгэhөөүгэһөө энэ дасанай нэрэ бии болоhонболоһон бэ? Энэмнай иимэ удхатай: «буддын шажанай зиндаагай оршодог, ажаhуудагажаһуудаг газар».
== Түүхэ ==
1809 онhооонһоо 1930 болотор энэ дасанда Зүүн Сибириин буддын шажанай [[Бандида Хамба лама|Бандида Хамба ламын]] ордон байhанбайһан юм.
Эгээ ехэ болохо Согшин дуганhаадуганһаа гадна 1889 оной баримтануудаар, Тамчын талада 17 ехэ ба бага дуганууд оршодог байгаа. Иимэ ламанарай гэр байрануудтай, барилгануудтай ехэ бүридэмэл дасанай аймаг байhанбайһан юм.
Түүхын хуудаhануудыехуудаһануудые иража харахада, Тамчын дасан нүүгөө дасануудтаа ороходоо, эгээл аймшагтай гашуудал, зоболон даража гараhангараһан. Юундэб гэхэдэ, энэ дасамнай өөрынгөө байдалаар, hуудалаарһуудалаар сагайнгаа оршондо онсо hууриһуури эзэлдэг байhанбайһан гээшэ.
Ямар хайра гамгүйгөөр сагнай иимэ гайхамшагта дасанай барилгануудые, ордонгуудые hандаагааһандаагаа гээшэб!
Ламанарай хамалганда орожо, дасанай хаагдахада. Бүхы хэрэгсэлнүүдынь, барааниинь хулгайда абтаhанабтаһан юм. Энэ ушар тухай «Байгалай шадархи ажабайдал» гэhэнгэһэн сонин иигэжэ дуулгана: «Августын 26-да Лавровай ударидалга доро анархистнар дасан hандаабаһандааба.Хулгайшад хоёр машинаар ерэжэ, бүабаха юумыень хулгайлаад ябашаhанябашаһан байгаа. Мүн тэдэнэр ламанарай хубсаhахубсаһа хунар, дэгэлыень жэрхэнгүйгөөр абаад, үгы болоhонболоһон юм. Тиин бүхы хулгайлhанхулгайлһан зөөринь хоёр сая түхэриг болобо».
1938 ондо Тамчын дасанай хаагдаhанайхаагдаһанай hүүлээрһүүлээр, нүгөө бүтэн үлэhэнүлэһэн дасанай байранууд элдэб юумэндэ хэрэглэгдэдэг байhанбайһан юм.
Мүнөө дээрээ бүхы түүхын бэрхэшээлнүүдые добан гараhангараһан Согшин ба Шойро гэжэ хоёр дуган үлэhэнүлэһэн байна.
Хамалганай hүүлээрһүүлээр түүхын гашуудалта баримтаар зарим байрануууд соонь ГУЛАГ – БАМЛАГ гэhэнгэһэн түрмэ байгуулагдаа. Тэрэ сагай байдал тухай наhатайнаһатай зоной хөөрөөн, түүхын баримтанууд ехэ анхарал татана. Согшин дуганда Наушка хүрэтэр түмэр харгы барижа байhанбайһан түрмэдэ hуугшадһуугшад ажаhуудагажаһуудаг байгаа.
[[File:Tsam.jpg|thumbtһumb|[[Чам]] һайндэр, 1890 он тухай]]
Шойро гэжэ дуган 1861 ондо байгуулагдаhанбайгуулагдаһан юм. Түрмэдэ hуугшадайһуугшадай дурсалгануудаар Шойро эмнэлгын газар байhанбайһан ха. Yдэр бүри хэды хүн наhанаһа бараха, хэды олон нүгшэhэннүгшэһэн хүнүүдэй бэенүүдые энэ эмнэлгын байраhаабайраһаа гаргадаг байгаа гээшэб…», - гэжэ тэдэнэр hананаһанана. Hүүлээрньһүүлээрнь эндэ шубуудай байра болгоhонболгоһон гээшэ. Энээн тухай 1954 оной баримтанууд иигэжэ дуулгана: «Шойро хадаа Галуута Нуурай шубуудай байрын үртөө үйлэдбэриин газар болгогдоhонболгогдоһон байна… Тэрэ шубуудай байрлаха, үндэгэлхэ зүб гуримшуулгада тааранагүй, тиимэhээтиимэһээ хоёрдохи дабхарыень абажа, ханыень буулгаха хэрэгтэй…». Зүгөөр иимэ юумэн болоогүй. 2001 ондо энэ дуганай байгуулагдаhаарбайгуулагдаһаар 140 жэл болохо hэнһэн, тиин 1990 оной ноябриин 26-да дахин шэнээр hүзэлэгшэдтэһүзэлэгшэдтэ Шойрын үүдэн нээгдэhэннээгдэһэн байна.
БАМЛАГта hуугшадайһуугшадай дурсалгануудаар нүгөөдэ дуган сонь адуун hүрэгэйһүрэгэй байра байгаа. Түрмэдэ hуугшадһуугшад буддын шажанай номуудые галдахаяа загнадаг hэнһэн, зүгөөр тэдэнь шатажа үгэдэггүй, нуурта хаяхадань шэнгэдэггүй бэлэй. Буддын шажан шанга, тэрэ хадаа «галл соошье шатахагүй, уhансоошьеуһансоошье шэнгэхэгүй».
1948 ондо дугануудай нэгыень аймагай ударигшадай мэдэлээр тэндэхи үйлэдбэриин комбинадта түлеэ болгожо үгтөө.
1956 ондо Тамчын дасан [[Улаан Yдэ]] хото руу зөөхэ гэhэнгэһэн асуудал табигдаа. 1070-аад онуудай эхиндэ тус дасан үшөө. Хоёр, Аюуша ба Диваажин, гэжэ дугаануудаа алдана. Диваажан дуганиие Дээрэ НарhатынНарһатын музейдэ зөөhэнзөөһэн юм. Энэнь мүнөөшье болотор тус музейдэ байдаг.
1923 ондо Тамчын дасанда А.П. Баранников аяншалхадаа, Аюуша дуган тухай иигэжэ дуулгаhандуулгаһан байна: «1841 ондо Аюуша дуган бодхогдоо. Энээниие бүтэн үлэhэнүлэһэн фото зурагууд гэршэлнэ». 1973 оной мартын 7-до энэ дуган [[Новосибирск]] түүхын музейдэ дамжуулагдаhандамжуулагдаһан байна. АбаашагдаhанАбаашагдаһан дуган хорёод жэлэй туршада хэрэглэмжэгүйгөөр хэбтэжэ, тэндээ шэнэлэгдээгүй түүхэтэй. 1992 ондо Тамчын дасанай нээгдэhэнэйнээгдэһэнэй hүүлээрһүүлээр, тэрэ Новосибирск хотоhоохотоһоо бусаагдаhанбусаагдаһан юм. 1996 оной ноябриин 1-дэ Аюуша дуганай шэнэ байра арамнайлагдаhанарамнайлагдаһан байна.
ЭнээнhээЭнээнһээ урда, 1990 ондо «Алтан Сэргэ» гэhэнгэһэн бугын шулуун бусагдаhанбусагдаһан түүхэтэй. Тамчын дасанда ерэhэнерэһэн hүзэгшэдтэһүзэгшэдтэ Согшин дуганай хажууда бахана харагдадаг hэнһэн. Зүгөөр ямар шулуун байhыеньбайһыень нэгэшье хүн мэдэггүй hэнһэн. Шойро дуганай hандаргагдаhанһандаргагдаһан байрын хажууда 1989 оной сетябрь hарадаһарада энэмнай ологдоhонологдоһон гээшэ. «Алтан Сэргэ» хадаа «ЦАМ» hайндэрэйһайндэрэй таhаршагүйтаһаршагүй хубинь болоно. Энэ шулуун 12 хубида хахалагдаhанхахалагдаһан байна. Тэрэниие шэнэлэн хубилгахын тула [[Эрмитаж]] музейhээмузейһээ мэргэжэлтэд ерэhэнерэһэн гээшэ.
1990 оной августын 15-да «Алтан Сэргэ» урид байгша газар дээрэнь табилга болоо… Шулуун бахана дээрэ ниидэжэ байhанбайһан буганууд зурагданхай. Бугануудай толгойнуудыень 5-6 hалаануудтайһалаануудтай эбэр гоёоно. Дээдэ буландань дүхэриг «Бугын шулуун» хадаа манай галабай урда үеын археологиин гайхамшагта хүшөө. Мэргэжэлтэдэй hанамжаарһанамжаар, энээнэй наhаннаһан 3300 жэл шахуу болоно. XVII- XVIII зуун жэлдэ «Алтан Сэргэ» Согшин дуганай урда тогтоогдоhонтогтоогдоһон.
Түүхын баримтануудhаабаримтануудһаа ба наhатайнаһатай зоной дурсалгануудhаадурсалгануудһаа урда үеын түүхэ мэдэжэ абахадаа, мүнөөдэрэйнгөө ажабайдалтай зэргэсүүлжэ үзэнэбди…
[[Категори:Дасанууд]]
| 