Истанбул: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

'''Истанбул''' ({{lang-tr|İstanbul}}, түүхынхээ ябасад '''[[Византи]]''' болон '''[[Константинополь]]''' зэргээр нэрэлэгдэжэ байһан)  — [[Европо|Европын]] хоёрдохи хамагай ехэ хүн зонтой хото ([[Дэлхэйн ехэ хотууд|дэлхэйдэ хотуудай дотор 3-т]], хотын нютаг дэбисхэрүүдһээ 21-т) бүгөөд [[Турк]]ын [[соёл уралиг]], [[санхүү]]гай түб юм. Хотонь Стамбул можын 27 дүүрэгэй өөртөө багтаадаг. Истанбулиинь [[Босфорой хахад арал]] дээрэ оршохо бүгөөд Туркын баруун хойто хэһэгэй [[Алтан Эбэр]] хэмээхэ үбэр газарые эзэлдэг. Босфорой Ази дахи болон Европо дахи талуудай али алин дээрэнь оршохо бүгөөд хоср тиб дээрэ оршодог дэлхэйн сорын ганса [[метрополи]] хото юм. Ута удаан түүхынхээ ябасад [[Ромын эзэнтэ гүрэн]] (330–395330—395), зүүн Рома буюу [[Византиин эзэнтэ гүрэн]] (395–1204395—1204 ба 1261–14531261—1453), [[Латинайа эзэнтэ гүрэн]] (1204–12611204—1261), [[Оттоманай эзэнтэ гүрэн]] (1453–19221453—1922) зэрэг гүрэнүүдэй [[ниислэл]] байгаа. 2010 оной Европын соёл уралигай ниислэл боложо һунгогдоһон бүгөөд 1985 ондо түүхын газаруудиинь [[ЮНЕСКО]]-гай Дэлхэйн үбын жагсаалтада ороһон байна.

[[Гантиг тэнгис]]эй [[Босфор хоолой]]н хоёр хажуугаар доболиг газарда оршодог. Хотын ехынхи хуби [[Европо]] дахи, бага хубинь [[Ази]]да байдаг. Истанбул [[Хара тэнгис|Хара тэнгисһээ]] [[Газарай дундада тэнгис]] руу болон [[Европо|Зүүн урда Европоһоо]] [[Бага Ази]] хахад арал руу хоёр худалдаа наймаанай замуудай бэлшэрдэ оршодог ушариинь Истанбул хото түргэгөөр урган бэхижэжэ байгаа.

[[Газарай дундада тэнгис]]эй [[субтропико|субтропикын]] сагай уларилтай. [[Нэгэдүгээр һара|Нэгэдүгээр һарын]] дунда температура  — 5,2°С, [[наймадугаар һара|наймадугаар һарын]] дунда температура  — 23,6°С, жэлдэ 633 мм [[шииг нойтон]]той.<ref>[http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D1%83%D0%BB/?ncrnd=6351 Стамбул] // Большая советская энциклопедия.</ref> Талбайнь 1.830,92 км². Оршом 11,37 сая хүн зонтой. Истанбул 27 дүүрэгдэ хубаагдадаг. Хотын захиралга 4 жэл бүри һунгагдаһан орон нютагай захиргааһаа гүйсэдхэдэг.

Турк уласай ажаүйлэдбэриин 60 % оршом энэ хотодо байна: машина бүүтэлгэ, химиин ажаүйлэдбэри, цемент бүүтэлгэ, эдеэ хоолой ажаүйлэдбэри, хүнгэн индустри (буд нэхэлгын, арһанай, гуталай, оёдолой индустри), мебелиин, саарһанай, шэлэй бүүтэлгэ. Гурбан дээдэ һургуулитай ([[Истанбулай дээдэ һургуули]], Истанбулай технологиин дээдэ һургуули болон Богазичи дээдэ һургуули). Эдэй засагай академи, худалдаанай академи, уран һайханай академи.

[[FileФайл:Hagia Eirene Constantinople July 2007 001.jpg|thumb|left|Арюун Иринын церковь]]

МЭҮ 660 ондо оршом Византи нэрээр байгуулагдаһан. МЭ 330 он хойшо [[Ромын эзэнтэ гүрэн|Ромын]] эзэн хаанай Константинай нэрэмжэтэ Константинополь (дундада зуунай ородой удха зохёолдо Царьград  — «Хаанай хото» нэрэтэй) нэрэтэй байгаа.

395 он хүрэтэр [[Ромын эзэнтэ гүрэн]]эй ниислэл, 395-1453395—1453 ондо  — [[Византи]]ин ниислэл (1204-12611204—1261 ондо забһарда [[загалмайтад|загалмайтануудай]] [[Латин эзэнтэ гүрэн]]эй ниислэл).

1453 ондо [[туркууд|туркуудһаа]] эзэлһэн тиигэд Истанбулда ондоо нэрэ үгэгдэһэн. 1453-19181453—1918 ондо [[Османай эзэнтэ гүрэн]]эй ниислэл, 1923 оной [[10 һара]] хүрэтэр  — [[Турк]] уласай ниислэл. [[Византи]]ин сагай эзэн хаашуулай ордонуудай, Валента акведугай, хотын хэрэмэй, газар доорохи цистернууд болон шүтэлгын байруудай һандархай барилгууд бүтэн үлэнэ. [[Византи]]ин үеын шүтэлгын байрууд лалын сүмээр шэнэлжэ хэгдэһэн байна: [[Арюун Иринын церковь]] (6 зуун, 6 ба 8 зуунда һандаргаһан, һэргээн бодхооһон), [[Айя София|Арюун Софиин томо церковь]], [[Арюун Феодорой церковь]] (Килисе-Джами, 11 зуунай 2 хахад, 14 зуунай [[дойбод зураг]]ууд), Хора монастыриин церковь (Кахрие-джами, 13 зуунай эсэс  — 14 зуунай эхин, 14 зуунай эхинэй [[дойбод зураг]]ууд), гэхэ мэтэ.

[[Османай эзэнтэ гүрэн]]эй ниислэл болоод, газарзүйн ашагтай байрашал ашаар Истанбул ехэ худалдаа наймаанай ажаүйлэдбэриин түб болоһон. [[Хара тэнгис]]эй хоолойн шухала удхань хотын шангадхалгада ба хүгжэлдэ туһа болобо. [[Османай эзэнтэ гүрэн]]эй унал үедэ (17 зуунһаа хойшо) [[Хара тэнгис]]эй хоолойтой Истанбул Европын хүсэнэй тэмсэлэй зүйл болоһон; энэ проблемэ [[Зүүн асуудал]]ай шухала хэһэг оробо, 1914—18 онуудай [[Нэгэдүгээр дэлхэйн дайн]]ай шалтагаануудай нэгэн.

[[Алтан Эбэр (Истанбул)]] тохой хотын Европын зоные 2 хэһэгдэ хубаагдадаг: хахад аралда (тохойн урдада) оршодог дундада зуунай дүрсые (уйтан гудамжууд, олон лалын сүмэнүүд) бүтэн байлгагдадаг Эминёню ({{lang-tr|Eminönü}}, «Хуушан хото»), ба Бейоглу ({{lang-tr| Beyoğlu}}, «Шэнэ хото», Алтан Эбэр тохойн оролгоһоо хойно). Бейоглуда Каракёй ({{lang-tr|Karaköy}}, хуушанай Галата)  — худалдаа наймаанай портын нютаг, тиигэд өөрөө Бейоглу нютаг (хуушанай Пера)  — албанай ба соёлой түб ороно. [[Ази]]ин түби газарда  — хотын гурбанай нэгэ хуби  — [[Гантиг тэнгис]]эй эрьедэ (Мода нютаг) виллатай, томо сэрэгэй казарматай Ускюдар ({{lang-tr|Üsküdar}}) нютаг.

Гурба үеын байра барилгууд мүнөөнэй хотын уран барилгын дүрсые бэлдхэнэ. [[Византи]]ин үеын эзэн хаашуулай ордонуудай, ипподромай, Валента акведугай, хотын хэрэмэй, газар доорохи цистернууд болон шүтэлгын байруудай һандархай барилгууд бүтэн үлэнэ. [[Византи]]ин үеын шүтэлгын байрууд лалын сүмээр шэнэлжэ хэгдэһэн байна: Арюун Иоанн Студитай базилика (Эмир Ахор-джамиси; 5 зуун), [[Арюун Иринын церковь]] (6 зуун, 6 ба 8 зуунда һандаргаһан, һэргээн бодхооһон), Арюун Феодосиин церковь (Гюль-джами; 9 зуунай 2 хахад), Мирелейон (Будрум-джами; 10 зуунай 1 хахад), Арюун Сергиин ба Вакхын церковь (Кючюк Айя-София, 6 зуун), Арюун Андрейн церковь (Ходжа Мустафа-джами; 7 зуун), Арюун Федорай церковь (Килисе-джами; 11 зуунай 2 хахад - — 14 зуун), Пантократорай сүмын комплекс (Зейрек-джами; 12 зуун), [[Айя София|Арюун Софиин томо церковь]], [[Арюун Феодорой церковь]] (Килисе-Джами, 11 зуунай 2 хахад, 14 зуунай [[дойбод зураг]]ууд), Хора монастыриин церковь (Кахрие-джами, 13 зуунай эсэс  — 14 зуунай эхин, 14 зуунай эхинэй [[дойбод зураг]]ууд), гэхэ мэтэ.

Турк дундада зуунай үеын барилгууд: ордонууд  — [[Анадолухисары]] ордон (14 зуунда байгуулһан), [[Румелихисары]] (1452), [[Едикуле]] (1455); лалын сүмэнүүд  — Фатих-джами (15 зуун; һандаргалга һүүлдэ һэргээн бодхооһон), Баязида (1497—1503 буюу 1505, Кемаледдин уран баригша), Шахзаде (1548, Синан уран баригша), Сулеймание (1550—1557, Синан уран баригша), Ени-джами (1597—1663), Ахмедие (1609—17, Мехмет-ага уран баригша); Топкапы ордоной барилгууд  — Чинили-кёшк һарабша (1472, Кемаледдин уран баригша), Ереванай һарабша (1635), Багдадай һарабша (1638), уһан оргилуурууд. 18 зуун һүүлдэ Истанбулай уран барилгада баруун Европын шэнжэнүүд нэбтэрнэ. 19 зуунда эклектик барилгуудай байгуулга эхилжэ байна; 20 зуунда  — функционализм шэнжын барилгуудай байгуулга эхилһэн. 1950 арбан жэлдэ Истанбулай ведутся работы по заһабари эхилһэн.