Ехэ нуурнууд
Ехэ нуурнууд (англи: Great Lakes, француз: Grands Lacs) — Хойто Америкэ тибиин зүүн хойто хэһэгтэ оршохо сэбэр уһатай нуурнуудай бүридэл, Америкын Нэгэдэһэн Улас болон Канадын хилые дамнажа оршодог. Дээдэ, Мичиган, Хурон, Эри, Онтарио нуурнуудһаа бүридэдэг болоод ниитэ талмайн хэмжээгээрээ дэлхэйдэ нэгэдэ ородог. Зүгөөр лэ дараагаариинь Байгал нуур ородог. Ниитэ гадаргын хэмжээнь 244 106 км2 харин ниитэ эзлэхүүниинь 22 671 шоо км. Мүн Дэлхэйн ниитэ сэбэр уһанай 21%-ые агуулдаг.
Нуурнууд
ЗаһахаДээдэ
Заһаха| Дээдэ нуур | |
|---|---|
 Дээдэ нуур | |
| Сүнхэрэгэй һаба | 127 700 км2[1] |
| Һабын оронууд | АНУ, Канада |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 82 100 км2[1] |
| Дунда гүнзэгэнь | 147 м[1] |
| Эгээн гүнзэгэнь | 406 м[1][2] |
| Уһанай багтаса | 12 000 км³[1] |
| Гадаргуугай үндэрынь | 183 м (2012 дундажа)[3] |
Дээдэ нуур (англи: Lake Superior, оджибве Gichigami — ехэ уһан) — Ехэ нуурнууд дундада хамагай хойто болон үндэр нуур. Ехэ нуурнуудэй системын дундада энэ нуур хамагай томо болон хамагай гүнзэгы болон дэлхэйдэ хамагай томо талмайтай сэбэр уһатай нуур (82,7 тысяч км²) юм[4] — эдэ нуурай орходоо гансахан Каспиин тэнгис (заримдаа нуур үзэһэн) үлэмжэ томо талмайтай нуур юм. Эдэ нуур АНУ ба Канадын хилэдэ оршодог — эдэ нуурай хойто зүгтэ Канадын Онтарио можо оршодог, баруун зүгтэ болон урда зүгтэ — Америкын Миннесота можо, Висконсин можо тиигэд Мичиган можо. Дээдэ нуур тэнгис уһанай нюрууһаа 183 метрын үндэрдэ мүльһэтэ үедэ байгуулһан хонхордо байруулагдаһан юм. Эгээн гүн гүнзэгынь — 406 метрууд, уһанай багтаса — 11,6 мянган км³. Нуурай талмай хамтар тоосоогдоһон һуба газарай талмай 207,2 мянган км² зохёоно. Томо шудхан үгы байна. Эрьеын шугам отологдоһон, томо булантай — Кивино, Уайтфиш. Хамагай томо аралууд: Айл-Ройал, Сент-Игнас, Мишипикотен тиигэд Апостл аралууд. Хойто зүгтэ үндэр эрьетэй (400 м) тиигэд байсатай, хабсагай эрьетэй; урда зүгтэ — доро элһэтэй эрьетэй[4]. Сент-Мэрис голоор Хурон нуурда уһанай гоожолго 112 километр утатай. Нуурай уһан хүйтэн, сэбэр ба һэригэр байна. Нуурай түб хэһэгэй температура зундаашье 4 °C үлүүлдэггүй, үбэлдөө һалхи шуурганһаа боломжо хүрэдэггүй. Эрьеын зоно 12 һарын эхинһээ 4 һарын эсэс хүрэтэр хүрэдэг[5]. Нуур загаһан баянтай: һэлбэрүүһэтэй, зэбгэтэй, хилмэтэй; бусад зүйлтэй, тиигэд Дээдэ нуур ажахын ябуулгада оногосын тамаралга ба уһанай сахилгаан тулада хэрэглэһэн юм. Дээдэ нуур уһан замай шухала хуби. Шухала портууд: Дулут, Супериор, Ашленд (АНУ), Тандер-Бей (Канада)[5].
Хурон
Заһаха| Хурон нуур | |
|---|---|
 Хурон нуур, Георгиин булан | |
| Сүнхэрэгэй һаба | 134 100 км2 |
| Һабын оронууд | АНУ, Канада |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 59 600 км2 |
| Дунда гүнзэгэнь | 59 м |
| Эгээн гүнзэгэнь | 229 м |
| Уһанай багтаса | 3538 км³ |
| Гадаргуугай үндэрынь | 177 м |
Хурон нуур (англи: Lake Huron) — Ехэ нуурнууд системын дундада хоёрдохи томо нуур болон дэлхэйдэ гурбадахи томо талмайтай сэбэр уһатай нуур (60 мянган км² эзэлнэ). Оодон Макино хоолойгоор (үнгэрэнь 3 км оршом) Сент-Клэр нууртай холбогдоно; Детройт голоор (утань 51 км) Эри нууртай холбогдоно. Мичиган нуурай зүүн зүгтэ оршоно. Албан ёһоной гидрографиин шэнжэлхэ ухаанай үзэл бодолһоо Мичиган Хурон хоёр нуурнууд нэгэмэл системые байгуулна (Макино хоолойгоор холбогдоһоншье, газар зүйн ёһо заншалаар тусгаар нуурнууд тоологдоһон юм). Хурон нуурай талмайнь — 59600 км² оршом[6] (Ехэ нуурнууд системын дундада хоёрдохи томо нуур). Мичиган адли тэнгис уһанай нюрууһаа 176 метрын үндэрдэ оршодог, гүнзэгынь 229 метр юм. Эдэ нуурай эрьеын шугам Мичиган можо (АНУ) ба Канадын Онтарио можо хубаагдаһан. Хурон нуурда гол портууд — Сагино, Бей-Сити, Алпина (АНУ) ба Сарни (Канада). Хурон нуурда хамагай томо сэбэр уһанай нуур соо оршодог Манитулин арал ажа.
Францишуудһаа нэрэгдэһэн эдэ нуурай нэрэ Хурон индианшуудай яһатанай нэрэһээ гаралһан.
Мичиган
Заһаха| Мичиган нуур | |
|---|---|
 Үбэлдөө Мичиган нуурай эрье | |
| Һабын оронууд | АНУ |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 57 750 км2 |
| Дунда гүнзэгэнь | 85 м |
| Эгээн гүнзэгэнь | 281 м |
| Уһанай багтаса | 4918 км³ |
| Гадаргуугай үндэрынь | 177 м |
Мичиган нуур (англи: Lake Michigan) — дэлхэйдэ дүрбэдэхи томо талмайтай сэбэр уһатай нуур — 58 мянган км². Онгосын ябадаг һубагаар Миссисипи мүрэнэй системэтэй холбогдодог. Ехэ нуурнуудай дундада хүсэдөөр Америкын Нэгэдэһэн Уласта оршодог ганса нуур байна. Дээдэ нуурай урда зүгтэ оршодог, Хурон нууртай Макино хоолойгоор холбогдодог, Чикаго — Локпорт һубагаар Миссисипи мүрэнэй системэтэй холбогдодог. Мичигана нуурай талмай — 57 750 км² оршом (Ехэ нуурнуудай дундада гурбадахи томо талмайтай), утань 500 км оршом, үргэниинь 190 км оршом. Тэнгис уһанай нюрууһаа үргэниинь — 177 метр (Хурон нуур адли), гүнзэгынь 281 м болотор. Нуур 4 һара забһар оршом мүльһэнээр бүрхөөһэн. Аралууд — Бивер (Beaver Island), Хойто Маниту, Урда Маниту. Эдэ нуурай эрьеын шугам Мичиган можо, Индиана можо, Иллинойс можо ба Висконсин можо хубаагдаһан. Мичиган нуурай томо хото һууринуудта Чикаго, Эванстон ба Хайланд-Парк (Иллинойс), Милуоки ба Грин-Бей (Висконсин), Гэри ба Хэммонд (Индиана) оруулна.
Заримдаа Мичиган Хурон хоёр нуурнууд нэгэ нэгэдэмэл нуураар (Сент-Мэрис гол хамтараа) тоосоогдоһон байна. Энэ үзэл бодолой баригшад Мичиган Хурон хоёр нуурнууд гэжэ нэгэдэмэл гидрологиин юумэн: адли нюруутай, 40 м гүнзэгытэй 8 км үргэтэй хоолойгоор ниилэлгэтэй. Тиихэдэнь Мичиган-Хурон нуурай талмайнь 117 мянган км² үлүү байхад, дэлхэйдэ хамагай томо талмайтай забаан уһатай нюруу болон Каспиин тэнгис удаахи хоёрдохи томо нуур болоно.
Эри
Заһаха| Эри нуур | |
|---|---|
 Үбэлдөө хүрэһэн Эри нуур | |
| Һабын оронууд | АНУ, Канада |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 25 700 км2 |
| Дунда гүнзэгэнь | 19 м |
| Эгээн гүнзэгэнь | 64 м |
| Уһанай багтаса | 480 км³ |
| Гадаргуугай үндэрынь | 174 м |
Эри (англи: Erie [ˈɪri], француз: Érié) — дэлхэйдэ арбадахи томо сэбэр уһатай нуур, Ехэ нуурнууд дундада дүрбэдэхи ородог. 25 700 км² талмай эзэлээд, Эри нуур 13-дахи томо талмайтай нуур болоно (Каспиин ба Арал тэнгис оруулаад). 92 км болотор үргэн эдэ нуур баруун-урда баруун зүгһээ зүүн-хойто зүүн зүгдэ 388 км һунаагдаһан. Эдэ нуурай эрьедэ Америкын Мичиган можо, Охайо можо, Пенсильвани можо ба Нью-Йорк можо тиигэд Канадын Онтарио можо оршодог. Дундажа гүнзэгынь 19 м, максимум гүнзэгынь — 64 м. Урда баруун хэһэгтэ олон аралтай. Уһанай температура үбэлдөө 0—2 °C-һаа зундаа 24 °C хүрэтэр хубилагдана. Эрьеын хэһэг 12 һараһаа 3 гү, али 4 һара хүрэтэр хүрэдэг. Ниагара мүрэн урдажа гараад, Детройт, Гранд, Рейзин, Хурон, Моми, Сандаски, Куяхога гол мүрэнүүд шудхана. Эри нуур Ниагараар (утань 56 км) болон Уэлленд һубагаар Онтарио нууртай холбогдодог, онгосын ябадаг һубагаар — Хатсонтай холбогдодог. Нуурай эрьедэ Баффало, Эри, Толедо, Порт-Стенли, Монро, Кливленд хото һуринууд оршодог. Эри нуурай нэрэ индианшуудай яһатанай эриелхонан нэрэһээ (сэхэ хэлэхэдэ «ута һуул», Пума амитанай нэрэ) гараһан.
Онтарио
Заһаха| Онтарио нуур | |
|---|---|
 Витби Харбор оршомдо Онтарио нуур | |
| Сүнхэрэгэй һаба | 64 030 км2 |
| Һабын оронууд | АНУ, Канада |
| Гадаргуугай дэбисхэр | 19 500 км2 |
| Дунда гүнзэгэнь | 86 м |
| Эгээн гүнзэгэнь | 244 м |
| Уһанай багтаса | 1640 км³ |
| Гадаргуугай үндэрынь | 75 м |
Онтарио (англи: Ontario) — Ехэ нуурнууд системын дундада хамагай доодо болон хамагай жаахан (Сент-Клэр нуургүй), площадью 20 мянган квадрат километр оршом талмайтай (19,5 мянган км²). Нуурай эгээн гүнзэгынь — 244 м, дундажа — 86 м юм. Эдэ нуур дэлхэйдэ арбандүрбэдэхи ехэ. Ниагара гол шудхадан ородог. Онгосын ябадаг һубагууд эдэ нуурые Эритай ба Хатсон голтой холбогдоно. Нуурай акваторида алдартай туннелиин губида оруулһан Хурган нуурнууд (англи: Finger Lakes) залгамжалаад байна. Сэнт Лоуренс голоор Атлантын далайтай холбогдоно. Онтариодо онгосууд ябалга хүгжэлтэй. Нуур эрьеын томо портууд — Торонто, Хамильтон, Кингстон (Канада) ба Рочестер (АНУ).
Сент-Клэр
ЗаһахаСент-Клэр — Ехэ нуурнууд системэдэ хамагай бишыхан нуур, Хурон болон Эри нуурнууд хороондо оршодог.
Хадамал газарзүй
Заһаха| Нуур | Сент-Клэр | Эри | Хурон | Мичиган | Онтарио | Дээдэ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Талмай | 1114 км² | 25 700 км² | 59 600 км² | 58 000 км² | 19 500 км² | 82 400 км² |
| Багтаса | 3,4 км³ | 480 км³ | 3540 км³ | 4900 км³ | 1640 км³ | 12 000 км³ |
| Тэнгис уһанай нюрууһээ үндэрынь | 175 м | 174 м | 176 м | 176 м | 75 м | 186 м |
| Дундажа гүнзэгынь | 3,4 м | 10 м | 59 м | 85 м | 86 м | 147 м |
| Эгээн гүнзэгынь | 8 м | 64 м | 230 м | 281 м | 246 м | 406 м |
| Гол һууринууд | Детройт, Мичиган Уинсор, Онтарио |
Баффало, Нью-Йорк Кливленд, Охайо Эри, Пенсильвания Толидо, Охайо |
Сарни, Онтарио Порт-Хурон, Мичиган Бей-Сити, Мичиган |
Чикаго, Иллинойс Гэри, Индиана Грин-Бей, Висконсин Милуоки, Висконсин |
Хамильтон, Онтарио Кингстон, Онтарио Ошава, Онтарио Рочестер, Нью-Йорк Торонто, Онтарио Миссиссога, Онтарио |
Дулут, Миннесота Су-Сент-Мари, Онтарио Тандер-Бей, Онтарио Маркетт, Мичиган |
Холбооһон
Заһаха
Энэ хуудаһан Ехэ нуурнууд гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.- Великие озёра — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание). О. А. Спенглер
- Документальный фильм о Великих озёрах, рецензия (англ.) Архивировалһан 5 найма һара 2020 оной.
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Great Lakes: Basic Information: Physical Facts. U.S. Government (May 25, 2011). 19:05, Wednesday November 9, 2011 (UTC) үдэртэ хандаһан.
- ↑ Wright, John W. (ed.); Editors and reporters of The New York Times (2006). The New York Times Almanac, 2007, New York, New York: Penguin Books, 64. ISBN 0-14-303820-6.
- ↑ Great Lakes Water Levels Архивировалһан 18 дүрбэ һара 2013 оной., published by the US Army Corps of Engineers. The link also has daily elevations for the current month.
- ↑ 4,0 4,1 Загбар:Геословарь
- ↑ 5,0 5,1 Верхнее озеро — статья из Большой советской энциклопедии
- ↑ Great Lakes: Basic Information: Physical Facts. U.S. Government (May 25, 2011). the original on May 29, 2012 үдэрһөө архивлагдаһан. 19:05, Wednesday November 9, 2011 (UTC) үдэртэ хандаһан.
Ном зохёол
Заһаха- Grady, Wayne; Bruce M Littel john; Emily S Damstra (2007). The Great Lakes: the natural history of a changing region. David Suzuki Foundation.. ISBN 9781553651970.
- Anin, Peter. (2006) The Great Lakes Water Wars Island Press ISBN 1-55963-087-6
- Beltran, R. et al. The Great Lakes: An Environmental Atlas and Resource Book. (United States Environmental Protection Agency and Government of Canada, 1995, ISBN 0-662-23441-3).
- Coon, W.F. and R.A. Sheets. Estimate of Ground Water in Storage in the Great Lakes Basin [Scientific Investigations Report 2006-5180]. Department of the Interior, U.S. Geological Survey, 2006.
- Боли А., Северная Америкэ, [пер. с франц.], М., 1948.
- Канада. Географические районы, пер. с англ., М., 1955.
|
Энэ үгүүлэл Буряад Википеэдиин шэлэгдэмэл үгүүлэлнүүдэй нэгэн юм. |