Буряад Уласай байгалиин баялигууд

Буряад Уласай байгаалиин баялигууд

Газарай баялиг

1996 байдалаар:

• Хамта: 35 114,3 мянган гаа (100%)
• Хүдөө ажахын: 4 219,5 мянган гаа (12,6%)
  • Хүдөө ажахын эзэлүүри: 3 070,4 мянган гаа
  • Хизаарлагданги ашаглалдын газар: 165,3 мянган гаа
  • Хүдөө ажахын эрдэм-шэнжэлэлгын ба һуралсалай газарай: 30,1 мянган гаа
  • 'Байгаалиин тэжээлэй эзэлүүри: 2 144,9 мянган гаа
    • Уула шадар: 1 737,4 мянга гаа
    • Талада: 407,5 мянга гаа
• Ой модоной ажахын: 26 361,0 мянга гаа (75%)
  • Ой модоной газар: 20 945,3 мянган гаа
    • Ой модоор хушаһан газар: 19 885,8 мянган гаа
  • Ой модоной бойжуулха газар, ойн ургамалнууд: 9,5 мянган гаа
  • Ой модоор хушаһан бэшэ газар: 1 050,0 мянган гаа
  • Үбһэ сабшалгын газар: 823,1 мянган гаа
  • Бэлшээри: 433,1 мянган гаа
• Уһанай ажахын газар: 2 165,0 мянган гаа
  • Нуурнуунууд, голнууд, горход: 2 110,0 мянган гаа
  • Уһа хадагалһан сөөрэмүүд, нуурмагууд: 52,8 мянган гаа
• Тусгаар хамгаалһан газар: ≈10%

Ой модоной баялиг

2001 оной байдалаар:

• Хамтадаа: 19 885,8 мянган гаа (100%); 2,4 тэрбүм м³
• Шэлбэһэтэ модотой: 14 673,3 мянган га (75,2%); 1 726,6 сая м³
  • Шэнэһэн: 50,1%
• Жэжэг намаат модотой: 1 568,9 мянган гаа (8,0%)
• Хуһан: 71.3 сая м³
• Уляаһан: 50,5 сая м³

Буряад Улас ойн баялигуудаар туйлай ехэ юм. Эхэ байгаали элдэб түрэлэй модо маанадта бэлэглэнхэй. Буряад ороной газар дайдын табанай дүрбэн хубинь гэхэ гү, али зуунай 83 хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Ойн жасын ниитэ талмай 27,2 сая гектаар болоно, энээнэй 20,3 сая гектаарыень ой эзэлнэ. Ойн баялигай ниитэ нөөсэ 1 850 сая шоо дүрбэлжэн меэтэр юм. Ой модоной бүридэл иимэ: 65 хубинь – шэнэһэн, 21 хубинь – нарһан, 10 хубинь – шэбэрэй хуша, хасуури, жодоо, үлөөшэ 4 хубинь – хуһан, уляаһан болон бусад түрэлэй модод. Эдэмнай гол түлэб үнэтэ шухаг шэлбүүһэтэ модод болоно. Хүнэй эдлэхэ модоной нөөсые хоёр тэрбүм шоо дүрбэлжэн меэтэр болохо гэдэг, тэрэ тоодо: шэнэһэн — 62%, нарһан — 21%, хуша — 8%, хасуури — 2%, жодоо — 3%, бэшэ элдэб набшаһата модод — 4% болохо гэжэ тухайлагданхай. Тэдэ гол горходой, мүрэнүүдэй, нуур сөөрэмүүдэй уһа сахидаг, нэмээдэг; нара һалхинһаа газарай хүрьһэнэй нуралгые хамгаалдаг; ургамалай болон амитанай аймагуудай элдэб янза байлгые тэнсүүрилдэг, сахидаг гээшэ.

Буряад ороной дэбисхэр дээрэ шэлбүүһэтэ, набшаһата модод ургадаг. Хойто нютагуудаар үдхэн үндэр аглаг һайхан ой халюуран ногооржо байдаг. Досоонь ороходо, үндэр сэхэ шэнэһэн, нарһан, хасуури, хуша модод огторгой хадхан ургажа байһан юүмэдэл үзэгдэдэг. Эдэ модоной шанха оройгоор жэгүүртэ шубууд һуугаа, хэрмэн, жэрхи болон бусад амитад харайлдаа юм гү гэһэн бодол толгойдош ороодхихо. Тиин халта зогсожо шагнаархахадаш, элдэб хорхой шумуулнуудай жиигаан, жэжэхэн шубуудай хоолой ниилүүлэн дуулалдаан, бишыхан амитадай өөр өөрын абяан шэхэнэй шэмэг таһалдуулангүй, ямар бэ даа ирагуу һайхан хүгжэм мэтээр соностодог юм.

Дээрэ дурсагдаһан мододһоо гадна, сарса модон, уляангир, хайлааһан, тэрэнги, мойһон, нохойн хоншоор, үшөөһэн, шасаргана, ташаргана, арса, үхэр нюдэн, зандан, яшал, нүргэс, иргай болон бусад модо һөөгүүд Буряад ороной хада уулануудаар, гол горходой эрьеэр ургадаг байна.

Нарһан модон – Буряадай гол баялиг мүн. Нарһан – Буряад уласай эгээ хондообо, үндэр модон. 20 гаран меэтэртэ гэшүүһэнэй оролсохогүй хондообо нарһан Хамар дабаанай хүбшын үбэр талын хүндынүүдтэ ургадаг, хуһан, уляаһаншье байдаг. Таарамжатай һайн газарта нарһан модон 30-35, заримдаа 40 меэтэр үндэртэй, 80-100 сантимеэтэр бүдүүн болодог юм. 500-600 жэл соо үмхирэнгүй ургажа байдаг. Тэрэ хододоо ногоорон байдаг модон. Энэ хадаа барилгын гол модон болоно. Жэл бүри отологдодог мододой 65 хубинь нарһан модон болодог гээшэ. Нарһан гээшэ үндэр, нараар бага хадын ара, хүйтэн, нойтон, шииг ехэтэй газарнуудта ургадаггүй. Нарһанһаа дээшэ болоходоо, жодоо ургадаг. Тэрээнһээ дээшэ шииг ехэтэй, ургамалһаа үтэгжэһэн, бамбагар хүбхэлиг хүрьһэтэй газарта хуша модон ургадаг.

Үндэр хүбшын оройдо, саһан ехээр унадаг, удаан саһатай байдаг газарта онсо набтагар больти хуша ургадаг. Энэ модон һарьдаг хүбшын хүхэ ногоон үнгэтэ шэмэгынь болодог. Хоёр мянган меэтэрһээ дээшэ үндэр хадын оройдо ямаршье модон, юрын үбһэ ногооншье ургадаггүй. Тусгаар жэжэхэн модоной шанартай хонин арса, сагаан дали, тэмээнэй һүүл гэхэ мэтын һайхан үнэртэй ургамалнууд ургадаг.

Шэбэрэй хуша хадаа ой тайгын эгээл бүдүүн, томо, үнэтэ шухаг баян эдеэтэй һамартай модон юм. Хуша хадаа хара ногоон хилэн, сугсага мэтээр халюуран надхажа байдаг торголиг һайхан шэнжэтэй модон. Амтатай һамартай борбоосгойтой, бүдүүн модон юм. Хуша модон Буряад ороной ехэхэн дайдада ургадаг: Шэбэрэй гол мүрэнүүдэй эрьенүүдээр, Алтай, Саяан ба бусад уулануудай, Хамар-Дабаан, Байгалай, Хүтиин хүтэл шэлэнүүдэй оройгоор хуша модон ургадаг гээшэ. Хододоо сэбдэг хүйтэн, шэмэрүүн хатуу уларилтай үндэр газарта, хада уулануудай хяра оройгоор хуша модон ургадаг. 250-300 жэл соо ургахадаа, мантан томо болодог юм. 1922 ондо Янгаажанай дасанда 2 меэтэр 30 сантимеэтэр бүдүүн хуша отолжо асарһан байгаа. Хүнгэн шанартай, гоё юумэ һиилэхэдэ хуша модон тон һайн, ялтарха хахархагүй байдаг. Хушын һамар эдеэ хоолдо, эм домдо ородог.

Шэнэһэн модон хадаа ойто газарай 50 хубиие эзэлдэг. Буряад орон соо 14 түрэлэй шэнэһэн модод ургадаг юм. Улас дотор шэбэрэй, дагуурай түрэлэй шэлдэн хатуу шэнэһэн модон ургадаг. Шэбэрэй түрэлэй шэнэһэн тааруу зохид газар нютагуудта, гол мүрэнүүдэй нугануудта, наруули дулаан, шииг нойтотой газарнуудта – уласай баруун урда нютагуудаар ургадаг гээшэ. Хойто болон баруун хойто нютагуудые дагуурай шэнэһэн модод эзэлдэг. Далайн нюрууһаа дээшэ 900–1500 м үндэр газарта шэнэһэн модод ургадаг байна. Энэ модон 500-600 жэлэй туршада ургажа һуудаг. Шэнэһэн хадаа арадай ажахыда шухала удха шанартай юм.

Хасуури, жодоо, хуһан, уляаһан, уляангир, хайлааһан, тэрэнги (тэрэлжэ), нохойн хоншоор, мойһон, сэндэн,үшөөһэн, шасаргана, ташаргана ба бусад модо һөөгүүд Буряад ороной дэбисхэр дээрэ ургадаг байна.

Үйлэдбэридэ, элдэб зэбсэг бүтээлгэдэ хэрэглэдэг хатуу модод гэбэл, хайлааһан, долоогоно, яшал, үлир, бүйлөөһэн болоно. Эдэ ургамалнууд гоёолто ба элдэб һайхан жэжэ эдлэл бүтээлгэдэ хэрэглэгдэнэ. Хуһан баһал элдэб юүмэндэ хэрэглэгдэдэг.

Буряадта ургадаг модод ба жэмэстүүд

Шэлбүүһэтэ модод

• Больти хуша (ородоор: стланик (кедр))
• Жодоо (ородоор: пихта)
• Нарһан (ородоор: сосна)
• Хасуури (ородоор: ель)
• Хуша (ородоор: кедр)
• Хүхэ хасуури (ородоор: голубая ель)
• Шэнэһэн (ородоор: лиственница)

Набшаһата модод

• Асуула (ородоор: вяз)
• Боро хуһан (боролжо) (ородоор: карликовая берёза)
• Бургааһан (ородоор: тальник)
• Сагаан бургааһан (хайрлаһан) (ородоор: лоза)
• Сагаан хуһан (ородоор: белая берёза)
• Таримал уляаһан (уляангир) (ородоор: тополь)
• Уляаһан (ородоор: осина)
• Хайлааһан (ородоор: ильм)
• Хироосгой, нүүрһэн (ородоор: ольха)
• Хонин бургааһан (ородоор: ива, красная шелюга)
• Шара дорһото (ородоор: талова, жёлтая кора)

Сэсэгтэ, жэмэстэ модод

• Алтан харгана (ородоор: карагана карликовая, золотарник)
• Алтаргана (ородоор: акация, карагана мелколистая)
• Балга модон (ородоор, мирикария даурская)
• Боро харганаан (ородоор: карагана колючая)
• Бүйлөөһэн (ородоор: персик даурский)
• Гандагаари (ородоор: бузина)
• Далан хальһан (ородоор: баранник)
• Долоогоно (ородоор: боярышник)
• Иргай (яргай) (ородоор: крушина)
• Мойһон (ородоор: черёмуха)
• Норон (омбу) (ородоор: рябина)
• Нохойн хоншоор (хушуун) (ородоор: шиповник, роза коричневая)
• Нэрһэн (ородоор: голубика)
• Табилга (ородоор: таволга)
• Тэрэнги, тэрэлжэ (ородоор: багульник, рододендрон даурский)
• Тэхын шээг(ородоор: морошка, иглистая смородина)
• Улаагана (улаан шибшэд) (ородоор: кислица)
• Улаан дорһото (шүдхэрэй эдеэн) (ородоор: волчья ягода)
• Үлир (ородоор: яблоня)
• Үхэр нюдэн (ородоор: чёрная смородина)
• Хүбшын хүхэ нэрһэн (ородоор: паслён сладко-горький)
• Шара модон (ородоор: барбарис сибирский)
• Шасаргана (ородоор: облепиха сибирская)

Һайхан үнэртэй модолиг ургамалнууд

• Сагаан дали (ородоор: рододендрон адамса (душистый))
• Хонин арса (ородоор: можжевельник ложноказацкий)
• Ямаан арса (ородоор: вереск, можжевельник сибирский)