Хумхаа
| Үбшэнүүдэй уласхоорондын бүлэглэһэн xубаарилга (МКБ-10; ICD-10) | ||
|---|---|---|
| B50 | Plasmodium falciparum-аар ушаруулһан хумхаа (Malaria tropica) | |
| B51 | Plasmodium vivax-аар ушаруулһан хумхаа (Malaria tertiana) | |
| B52 | Plasmodium malariae-гаар ушаруулһан хумхаа (Malaria quartana) | |
| B53 | Бусад паразитологяар баталагдаһан хумхаа | |
| B54 | Хумхаа, тодорхойгүй | |
| ICD-10 онлайн (2019 оной ДБЭЭЗ-ын хубилбари) | ||
Хумхаа (ᠬᠤᠮᠬᠠᠬ᠋ ᠠ, лата: malaria, ород: малярия) үбшэн гээшэ шуһанай улаан эстэ халдабарилдаг Plasmodium (80—90%-иин тохёолдолдо — Plasmodium falciparum үүсхэгдэнэ) гэжэ нэрлэгдэдэг протист шэмэгшээр (паразитаар) үүсхэгдэдэг халдабарита үбшэн юм. Хумхаа гээшэ үбшэнэй нэрэ дунда зуунай итали хэлний «mala aria» гү, али «муухай агаар» гэдэ үгэһээ гаралтай. Заримдаа намагай сэсэргэ гэжэ нэрлэхэшье бии.
Үешэлһэн халууралта, хүлэрэлгэ, бэе хүйтэ даалга шэнжэнүүд энэ үбшэнэй үндэһэн шэнжэнүүд юм.
Хумхаа бол дэлхэйдэ тархаһан эгээн хүнды үбшэнүүдэй нэгэ юм. XXI зуунай эхеэр үбшэлэлтэ жэлдээ 350—500 сая тохёолдолтой, 1,5—3 сая хүрэтэр хүнэй ами наһаниие абажа ододог байгаа.[1]
Хумхаа үбшэниие шудалһан эгээн түрүүшын хүн болбол 1880 ондо Алжирта ажаллажа байһан Франциин сэрэгэй эмшэ Шарль Луи Альфонс Лаверан юм. Хумхаа үбшэниие шудалжа анагааха ухаанда оруулһан хуби нэмэрыень үнэлэн тэрэндэ 1907 ондо Нобелиин шагнал олгобо.[2] Харин хумхаа үбшэн үүсхэдэг шэмэгшэ хорхойн нэрые италиин эрдэмтэн Этторе Маркиафава, Анджело Челли хоер хамтаран бодожо олоһон байна.[3]
Тараалгын газар
ЗаһахаХумхаа үбшэн Африка түбиин Сахарын сүлһөө урагша нютагта дэгдэхэ түгээмэл. Гэхэдээ Ази, Латин Америкэ, Ойрохи Дурнада, тэрэшье бү хэлэ Европын зарим хэһэгтэ хумхаа үбшэн гаража байһан тохёолдол үсөөнгүй. Үгытэй ядуу буурай оронуудай эргэд хумхаа үбшэн туһажа байна юм. Хумхаа үбшэнһөө боложо Африкын оронуудай эдэй засагай үдэсэ 1,3 хубяар буурадаг байна.
.png)
Хумхаа үбшэн туһаха эсэх нь байгаали сагай уларилай нүхэсэл байдалһаа шууд шалтагаалдаг. Жэшээнь, борооной уларилай үедэ боргооһон түргэн үржэдэг. Энэ хэмжээгээр хумхаа үбшэн туһаха хүнэй тоо үсэдэг. Хумхаа үбшэн туһаад эдгэрһэн хүнэй бэедэ дархалаа тогтодог. Гэхэдээ хумхаада эсэргүү дархалаа хүнэй бэе махабадта маша удаан хугасаанай турша бүрилдэдэг юм. Иимэ ушарһаа хэрбээ тухайн хүнды хумхаада эсэргүү дархалаа һайтар тогтожо шадаагүй байха үедэ үбшэн үүсхэгшэтэй боргооһон хадхабал, дахяад лэ хумхаагаар үбшэлдэг.
Хумхаа үбшэн хүүгэд, жэрмэһэн эхэнэрнүүдтэ онсогой аюултай. Шэнээр бүрилдэжэ байдаг үрэ хүбэрэлые хумхаа үбшэн үүсхэгшэ шэмэгшэ хорхой үхүүлдэг. Хумхаа туһаһан хээлитэй эхэнэрнүүд үрэ хүндэлтэ (аборт) хилгэхэһээ аргагүй болодог. ДЭМБ-ын мэдээлһэнээр хумхааһаа боложо 200 мянган эхэнэр үр хүндүүлдэг. ДОХ-ын халдабаритай хүнүүд хумхаа туһабал үхэл эгшэн зуур ерэдэг.
Этиологи
ЗаһахаДүрбэн зүйлэй халуун хумхаа үүсхэгшэ байдагһаа эгээн аюул ехэтэй, үхэлдэ хүргэдэгынь Plasmodium falciparum юм. Бусад гурбан зүйл болбол (P. vivax, P. malariae, P. ovale) юрэнхыдөө аюул багатай, үхэлдэ хүргэхэнь үсөөн байдаг.
Хумхаа үбшэниие үүсхэдэг Plasmodium гэдэг үсүүхэн хэмжээтэй шэмэгшэ хорхой байдаг. Энэ шэмэгшэ хорхой халуун шииглиг сагай амисхалтай ороной боргооһоной бэедэ оршдог. Үбшэн үүсхэгшэ шэмэгшэтэй боргооһон хүниие хадхаһанаар хүн үбшэлдэг. Боргооһоной бэе махабадта байһан Plasmodium шэмэгшэ хорхой хүнэй бэедэ нэбтэржэ шуһаар дамжан эльгэндэ хүрэжэ, тэндээ үржэдэг. Хумхаа үбшэн үүсхэгшэ хүнэй бэе нэбтэрһэнһээ хойшо 10-15 хоногой дараа бэе махабадта нүлөөлжэ эхилнэ. Хумхаа туһаһан хүнэй бэе сэсэржэ, толгой үбдэжэ, халууржа, бөөлжэдэг. Хүнэй шуһан хангамжа муудадаг. Хэрбээ яаралтай эмшэд хандахагүй бол, үхэлдэ хүргэдэг.
Хумхаа үбшэнэй гол дамжуулагша анофелес түрэлэй боргооһон болон одоогоор мэдэгдээд байдаг 460 оршом зүйлһээ 40 үлүү зүйлнүүд хүнды хумхаа үбшэниие дамжуулдаг. Буряад орондо хоёр түрэлэй анофелес боргооһон голой һаба газар нютагта тарааһан байдагые шудалаашад тогтооһон байна. Хумхаа үбшэн Буряад ороной хубида нютагшамал буса үбшэн болобошье 1934—1935 онуудта СССР орондо уг үбшэнөөр гадаадын болон нютагай эргэдһээ 9 сая хүн үбшэлжэ, тухайн үедээ эмнэлзүйгээр оношолон эмшэлжэ байгаа. 1960 он хүрэтэр хумхаа СССР-дэ усадхаһан бэлэй. Мүнөө нүхэсэлдэ уларил амисхалай хубилалта, хүн зоной шэлжэлтэ хүдэлөөн, туризм хүгжэхэтэй уялдаад хумхаа үбшэн улас орондо зөөбэрлэгдэн тарааха эрэсдэлые бии болгожо магадгүй.
Эмнэлгэ ба уридшалан һэргылгэ
ЗаһахаМүнөөдэр хумхаа үбшэниие эмшэлхэ эгээн түгээмэл эм хинин юм. Зарим үедэ тэрые хлорохинаар һэлгээ, харин одоо хинин дахин түгээмэл болоһон байна. Энэнэй шалтагааниинь хлорохинда эсэргүүсэлтэй Plasmodium falciparum мутаци Азида бии болоһон болон Африка ба дэлхэй бусад хэһэгтэ тарааба.
| Эм | Англи нэршэл | Профилактика | Эмнэлгэ | Тайлбари |
|---|---|---|---|---|
| Артеметер-люмефантрин | Artemether-lumefantrine | - | + | худалдаанай нэрэ Коартем |
| Артезунат-амодиахин | Artesunate-amodiaquine | + | - | |
| Атовакуон-прогуанил | Atovaquone-proguanil | + | + | худалдаанай нэрэ Маларон |
| Хинин | Quinine | - | + | |
| Хлорохин | Chloroquine | + | + | эсэргүүсэл гараһанай һүүлдэ ашаглал хизгаарлагдамал
худалдаанай нэрэ Делагил |
| Котрифазид | Cotrifazid | + | + | |
| Доксициклин | Doxycycline | + | + | |
| Мефлохин | Mefloquine | + | + | худалдаанай нэрэ Лариам |
| Прогуанил | Proguanil | - | + | |
| Примахин | Primaquine | + | - | |
| Сульфадоксин-пириметамин | Sulfadoxine-pyrimethamine | + | + | худалдаанай нэрэ Фансидар |
Хумхаа үбшэнһөө уридшалан һэргылхэ тарилга байдаггүй. Иимэ ушарһаа хумхаа үбшэн гарадаг улас орон руу аялхадаа боргооһондо эсэргүү тоһон, түрхэлгэ абажа ябахые зүблэдэг байна. Хумхаа үбшэн туһаһан үедэ уудаг эмые бага тунгаар үбшэн туһаагүй хүнүүд хэрэглэдэг. Энэнь эрэсдэлые бууруулжа бай уридшалан һэргылхэ арга юм.
Зүүлтэ
Заһаха- ↑ Campbell, Neil A. et al. «Biology» Seventh edition. Menlo Park, CA: Addison Wesley Longman, Inc. 2005
- ↑ Biography of Alphonse Laveran Nobel foundation. Accessed 25 Oct 2006
- ↑ Ettore Marchiafava at http://www.whonamedit.com/ Accessed 6 Nov 2006
